ایرن‏آن

*

مقدمه :
از جريان هاى متعدد توسعه اقتصادى، اجتماعى و سياسى صد ساله اخير ايران؛ جمعيت كشور در پديده هاى مهمى چون توليد ملى، مصرف ملى، تجارت كشور و سرمايه گذارى تحولات ساختارى چشمگيرى تجربه كرده است كه متاسفانه غير از چندين مقاله توصيفى محدود در هيچكدام از موضوعات مزبور تحليل هاى جامع نگرانه از علل، ريشه ها و مولفه هاى موثر و آثار پيچيده تبعى از چنين تحولاتى اسناد علمى قابل ذ كرى در دسترس نيست .يكى از موارد مهم كه در عين حال سياسى تر نيز مى باشد تحولات اتفاق افتاده در مصرف كشور است .به صورت كلان نگر پديده مصرف در ايران در طى صد ساله گذشته به تدريج از يك الگوى فرهنگـى كاملاًملـى -اسلامى و داخلى به يك الگـوى فرهنگى مخلـوط و مر كب از مجموعه هـاى فرهنگى داخلـى و خارجى تبديل شده است . كمترين نماد اين تحولات تعدد كالا به حد دويست هزار و تنوع و تكثر مصرفى است كه همين تغييرات تدريجى داراى آثار و تبعات متعدد اقتصادى، اجتماعى و مخصوصاً سياسى پيچيده و در عين حال خزنده و كم محسوس در زمان اتفاق بوده است به نحوى كه در شرايط فعلى اعمال تغييرات اسلامى - ملى محور حتى به شرط ضرورت در پديده مصرف فعلى چيزى سخت و در شرايطى غير ممكن مى نمايد .بدين قرار هر گونه تلاش هدفدار در اصلاح پديده مصرف نيازمند كنكاشى عميق، طراحى و برنامه ريزى مدبرانه و از همه مهم تـر نيازمند اجرا و مديريتى هوشيارانه است .براين مبنا در اين نوشتار ابتدا مرورى از تعري مصرف، مولفه هاى موثر در مصرف، تعري فرهنگ، تنوع و طبقه بندى فرهنگى ، نقش فرهنگ در شكل گيرى ، تداوم و تغيير الگوى مصرف مولفه هاى موثر در فرهنگ صحيح مصرف و تعري فرهنگ صحيح مصرف پرداخته مى شود؛ تا با اين زمينه سازى هاى مقدماتى رهنمودهاى راهبردى جهت اصلاح الگوى صحيح مصرف ملى در سطح خانوار و بنگاه و در حوزه هاى بخش خصوصى و عمومى ارائه شود .

مصرف چيست؟
تغيير شكل تدريجي و ناگهاني كالا و خدمت در دسترس براي رفع يك نياز يا كسب يك مطلوبيت ساده ترين مفهوم مصرف است. كنكاشي كارشناسانه به پديده مصرف؛ غذا، لباس، مسكن، خودرو، انواع و اقسام خدمات از جمله شهري و حتي استفاده از مواد منفجره صحت تعريف فوق را به نمايش مي گذارد. براي فهم، هدايت و مديريت معقول مصرف بايد پاسخي علمي به سوالي به شرح:« مولفه هاي اثرگذار در پديده مصرف فردي، خانوار، بنگاه و ملي چيست؟» پيدا شود. در اين راستا نظريه هاي اقتصادي و رفتاري مهمي براي تشريح جنبه هاي خرد و كلان پديده مصرف بر مبناي مشاهدات و مطالعات ميداني ارائه شده است، ولي تاكنون به لحاظ اثر اقتضاء در اين پديده اجماعي محسوس در دسترس نيست. اما به دليل هدف اين نوشتار و اينكه هر كدام از نظريه ها مستقيم و غيرمستقيم اثر فرهنگ را نتوانسته اند رد كنند بنابراين بايد ديد كه فرهنگ چيست و با چه مكانيزمي موجب خود پديده مصرف و ديناميزم، پويايي و تحول در اين پديده مهم مصرف مي شود.

فرهنگ چيست؟
به لحاظ لغوي فرهنگ انگاره و الگوئي جامع از دانش انساني شامل باورها، دانش رفتارها، مجموعه اي از عادات، ارزش، اخلاق و الگوهاي انجام اعمالي خاص منعكس در نهادهاي گوناگون اجتماعي است. از دشواري هاي موجود در خود علم و فرهنگ تعريف فحوائي خود فرهنگ است. با توجه به اصول تعاريف معتبر كه مي گويد تعريفي معتبر است كه پيامدار، جامع و همپوشان و كوتاه باشد، عليرغم دسترسي به حدود 164 نوع تعريف از فرهنگ هنوز در تعريف فحوائي فرهنگ اجماع نيست. براي اين پيچيدگي دلايل متعددي است و آن اينكه همگان وجود و اثر و اهميت آن را دريافته اند ولي به لحاظ وجود و حضور آن در اقتضاء هاي جغرافيايي و تاريخي متعدد و متفاوت و توجه به اثر آن در رفتارهاي گوناگون انساني، تاكنون اجماعي در ميان ارائه كنندگان اين تعاريف نيست. ولي در ماهيت و عناصر فرهنگي همآوائي زياد مشاهده مي شود، از جمله اينكه باور و ارزش و اخلاق از عناصر اساسي هر فرهنگي است. بنابراين در رابطه با هدف اين مقاله بايد پرسيد كه انواع فرهنگ ها از زواياي ديد متفاوت چيست؟ داراي چه ساختار و سير تحولي است. فرهنگ مصرف چيست، آيا در فرهنگ مصرف نيز بمانند هر پديده حياتي ديگر چرخه حياتي وجود دارد و فرهنگ داراي مراحل آفرينش، رشد و افول است و اگر پاسخ مثبت است، مولفه هاي چنين چرخه در فرهنگ ها چيست و چگونه مي توان از گذر اثرگذاري در اين مولفه ها اصلاحاتي بسامان در چنين پديده هايي را بوجود آورد و به پايداري اين اصلاحات نيز انديشه كرد.

انواع فرهنگ ها چيست؟
در اين مقوله طبقه بندي، فرهنگ هاي متعدد مطرح هستند. در اينجا توجه به منشأ، ساختار و نتايج انواع فرهنگ ها است. به لحاظ منشأ، فرهنگ ممكن است الگويي ملي به ارث رسيده از نسل هاي پيشين همان ملت به صورت مجموعه هاي دانشي ملي و قومي و منطقه اي و به حالت هاي عمده فرهنگ و خرده فرهنگ و به صورت هاي در تعاملات گوناگون همسازگار و ناهمسازگار به همديگر و با چرخه حيات خاص باشد. نيز ممكن است فرهنگ به صورت فراملي و وارداتي به طريق استفاده محسوس و غيرمحسوس از ابزارهاي گوناگون و در عين حال پيچيده فرهنگي با اهداف شفاف و مبهم متعددي باشد. اجمالاً اينكه امروزه به صورت اجبار فرهنگي خاص و بسته در دنيا وجود خارجي نداشته و تقريباً همه فرهنگ ها به نسبت هاي متفاوت و متعدد در هم تنيده شده و تركيباتي متفاوت از همه فرهنگ ها با آثار و تبعاتي متفاوت و متعدد است. به لحاظ ساختار، فرهنگ هاي گوناگون ارزش و ترجيحات متفاوت به عناصر فرهنگ از جمله به عنصر باور، اخلاق، نتايج، پايداري و حتي ناپايداري مي دهند و بر اين مبنا انواع فرهنگ ها بوجود مي آيند. مثلاً در رابطه با نتايج بعضي فرهنگ ها به نتايج آني مصرف و بعضي ديگر به نتايج پايدار مصرف انديشه كرده و قرارها و باورهاي مربوطه نيز بر اين مبنا استوار است. به عنوان مثال موردي، مصرف گرائي مطرح در عموم جوامع امروزي، پديده مدرني است كه بر مبناي تنظيم معادله مصرف فرد پايه شادابي شخص من و بنگاه من و خانوار من و ملت من با مصرف هر چه بيشتر و با خريد و تصرف مادي همه كالاها و خدماتي كه در غايت موارد مصرفي دارند؛ بنيان گذاري شده است. اصالت در مصرف، ترجيح و باور به لذت در مصرف و نتيجه بخش بودن آني مصرف كه خود را به صورت لذت قراردادي- نه واقعي - نشان مي دهد. از طرف ديگر در فرهنگ اصالت بقاي ديني فرد دين محور پايداري را اساس رفتارهاي خود قرار داده و آن را به شرط ماندگاري آثار مصرف تا روز قيامت، پايداري اقتصادي هزينه مصرف در حد توان سامانه، پايداري سلامتي و پايداري محيطي مي داند. به صراحت در متون اسلامي اينكه پرخوري و اسراف ذم مي شود، ورشكستگي ناشي از مصرف زياد نفي مي شود و همگان توصيه به حفظ محيط مي شوند، پيام ها و نشانهايي در رابطه با پايداري آثار حيات تا غايت زندگي را دارد. در فرهنگ اسلامي نه تنها مصرف بلكه همه اعمال انسان با ملاك رستگاري در آخرت تنظيم مي شود. كلوا و اشربوا و لا تسرفوا ان المبذرين اخوان الشياطين و... اگر بتوانيم بفهميم كه اسراف چيست و شيطان چيست، شايد عناصر اوليه و مصاديق فرهنگ صحيح مصرف را بتوانيم دريابيم.

فرهنگ مصرفي چيست؟
الگويي از دانش مصرف انساني شامل باورها، دانش رفتارها، مجموعه اي از عادات، ارزش، اخلاق و الگوهاي خاص مصرف در شرايط گوناگون اجتماعي است، كه نماد عملي آن سبد مصرفي روزانه، هفتگي، ماهانه و سالانه هر سامانه از قبيل فرد، خانوار، بنگاه، دولت و ملت است.

چرا به فرهنگ مصرفي اهميت مي دهند؟
زيرا كه خيلي از جنبه هاي حيات متأثر از اين مبحث است. همه به نسبت هاي متفاوت در تعيين و انتخاب الگوي مصرفي خويش به صورت نهفته و غير محسوس متأثر از اين مولفه هستيم. ضمن تجربه مثبت و منفي اثرات متفاوت اين فرهنگ مجبور به برخورداري و بعضاً تحمل تبعات گوناگون آن نيز هستيم. تبعاتي كه در موارد خاص داراي آثار غيرقابل برگشت تبعي چون خسارات فردي، اقتصادي، اجتماعي، سياسي و نيز فرهنگي است.

فرهنگ مصرفي صحيح و مولفه هاي صحت چيست؟
براي بررسي، گزينش و دفاع از فرهنگ صحيح بايد ابتدا يك چهارچوب ارزش داوري صحيحي انتخاب كرد كه كاري بس دشوار است. پايه اين چهارچوب ارزش داوري، نگاهي فلسفي به خود حيات و به فرع حيات يعني به مصرف است. چرايي حيات در نگاهي فلسفي دامنه هاي وسيعي از پوچ گرائي - نهيليزم، تا آرمان خواهي ها بر مبناي اصالت بشر و اصالت خود حيات دارد. اين چنين چرايي مصرف دامنه هاي وسيعي از اصالت لذت در مصرف تا مصرف به خاطر حيات پايدار ادامه دار تا زمان رستاخيز را دارد. از اين همه پيچيدگي ها مي توان به حداقل مولفه ها به شرح پايداري در سلامت انساني، پايداري محيط زيست و پايداري اقتصادي كه تا حدودي در همه فلسفه ها نيز هماوا است، مفاهمه كرد. بدين قرار فرهنگ صحيح مصرفي فرهنگي است كه در غايت انسان را راهنماي خوب به سوي سلامتي بيشتر وي، به سوي پايداري بيشتر محيط زيست حول و حوش خودش و نيز به سوي نيل به تعادل اقتصادي بيشتر در سامانه وي از قبيل فرد، خانواده، بنگاه و ملت باشد.

الگوي مصرفي چيست؟
الگو، موضوعي قابل برگشت و تكرار از چيزها و حوادث گوناگون شامل عناصر تشكيل دهنده آن پديده است كه مي تواند به صورت قابل پيش بيني و قابل تكرار درآيد. ماهيت خود الگو اطلاعات است كه شيوه خاصي از عمل و عكس العمل انسان در اقتضاءهاي گوناگون را بيان مي كند.
آنجايي كه اين الگو به مرحله كاربرد و فعاليت تبديل مي شود، جنبه عملياتي الگو مشاهده مي شود. پس جنبه اطلاعاتي و كاربردي الگوي مصرف نيازمند تعاريف ويژه در اقتضاءهاي متفاوت و نيز كنكاش در توفيرات موجود و علل و عوامل اين توفيرات و نيز توجه به چرخه هاي به وجود آمده در الگوهاي رفتار و عملي اين پديده حساس مصرف است. همين توجه است كه مي تواند مبناي پاسخ سوالاتي حساس چون: «آيا الگوي مصرفي موجود به لحاظ اقتصادي، اجتماعي و سياسي الگوي مطلوب، پايدار و مناسبي است؟» باشد.

تحليل آثار متفاوت مصرف بي رويه آب و برق و انرژي و غذا
مصرف بي رويه آب و برق و انرژي و غذا كه فعلاً به نسبت هايي در سطوح فرد و خانوار و بنگاه و به صورت اعم در سطح ملي - بخش خصوصي و دولتي - مطرح است از فرهنگي ناصحيح كه تدريجاً در بين ماها نفوذ كرده ناشي است كه موجبات پرهزينگي خرد بنگاهي و خانواري و كلان ملي شده و موجبات ناسلامتي هاي خرد و كلان و موجبات ناپايداري هاي زيست محيطي، اقتصادي، اجتماعي و سياسي است كه اگر بتوانيم اصالت خود به كار گرفته شده را بفهميم از همه اول اين اصالت فلسفي و فرهنگي نياز به اصلاح دارد. كه در اين بين بايد كه از رهنمودهاي اسلام در الگوي مصرف استفاده شايسته اي بشود.

رهنمودهاي اسلام در الگوي مصرف
در شرع مقدس اسلام بمانند خيلي از پديده ها و مسائل بعضي اصول، قواعد و راهنمايي هاي عام و بعضي دستورالعمل هاي خاص وجود دارد. در رابطه با پديده مصارف انساني انصافاً اين مكتب خيلي غني است، به طوري كه شرح مفصل اين موضوع تحقيق، مطالعه و تحليل هاي تخصصي مي طلبد. در رابطه با اصول عام مصرف، شرع مقدس مثل تمام پديده ها عقلانيت، حلاوت و حلاليت مصرف انساني را نيز با قواعد امانتداري و لاضرر و ضرر مي بيند. بدين شرح كه اگر در سامانه مصرف انساني، مولفه هاي خود انسان، انواع و اقسام منابع از طبيعت، محصولات، افراد تلاش گر و ديگر مولفه ها درگير هستند؛ خود مصرف كننده هم در پيش خود و هم در پيش خدا امانت بوده و اصل عدم خيانت به امانت از اصول محكم اسلامي است و از اين مبنا حدود مصرف توصيه شده در اسلام داراي دامنه اي است كه نبايد به خود شخص، به محيط و به جامعه از منظر اقتصادي، اجتماعي و سياسي موجب ضرر و زيان باشد. در رابطه با دستورالعمل هاي خاص نيز پرخوري، حرام خواري، ذم مي شود.

رهنمودهاي آينده
در راستاي اصلاح الگوي مصرف كه مقام معظم رهبري آن را براي سال جاري مطرح كرده اند، به نظر مي رسد كه از همه اول يك سامانه هوشمند و متعهد به قواعد اسلامي - امانتدار و ضرر نرسان - مراحل زير را طراحي، برنامه ريزي، اجرا و كنترل و نظارت كرده و به مصداق كلكم راع به داوري عام بگذارند و با بازخورد نتايج داوري عام به صورت پويا به فكر اصلاح باشند.
1- جمع آوري مستندات علمي و تجربي مصارف ملي كشور در سطح فرد - خانوار و بنگاه - عام - دولت
2- تعيين استانداردهاي ملي، اسلامي و بين المللي حدود سلامتي و حدود ضرر هر كدام از مصارف فوق در هر سامانه بر مبناي عوامل شناخته شده اقتصادي، اجتماعي و سياسي، با برآورد حاشيه هاي ضرر و خسارت فردي، ملي
3- ريشه يابي علل و عوامل متعدد مصارف فعلي به وجود آمده با مشخص كردن حدود آسيب پذيري
4- ساماندهي هاي فرهنگي الگوي صحيح مصرف از طريق اصول متقن مهندسي فرهنگي و ترويج مداوم و پوياي اين فرهنگ، با بازخورد نتايج اين فرهنگ سازي
5- ساماندهي هاي اقتصادي جامع براي حمايت از الگوي مصرفي صحيح
6- ساماندهي هاي سياسي جامع براي هدايت كل سامانه به آرمان هاي اسلامي

جمع بندي
بدين ترتيب از آنچه كه از محتواي اين نگارش مشخص مي شود، اصلاح الگوي مصرفي، تلاشي جامع نگر، مدبرانه، هوشمند، دامنه دار از گذشته و به سوي آينده را مي طلبد كه عزم مجموعه انسان هاي از فرد بنگاهي، خانواري تا مجموعه هاي دولتي و ملي از حوزه هاي علمي تا دانشگاهي و ديگر مراكز علمي، تقنيني، قضايي، برنامه ريزي، اجرايي و نظارتي را مي طلبد كه مطمئناً از ضرورت هاي روز كشور بوده و تأخير در اين مهم موجب ضمان همگاني و مخصوصاً ضمان متعهدين به دليل احتمال ورود خسارات متداوم، متعدد و دامنه دار به جامعه، به طبيعت و از همه مهم تر خدشه خطرناك به فرهنگ اسلامي است.

نويسنده: رسول محمدر ضايى