ایرن‏آن

حث شايعه و شايعه پردازي در جوامع پديده اي است همه گير و رايج كه در ميان مردم رواج مي يابد، ولي واقعيتها آن را تأييد نمي كند. با اين حال از شايعه به عنوان ابزار براندازي نرم در جوامع در حال توسعه ياد مي كنند.

«شنيدي در شمارش آراء تقلب شده؟!، شنيدي مي خواستند تو ايستگاه صادقيه و طالقاني و مفتح بمب كار بذارن؟! بي بي سي ديشب مي گفت پليس روي مردم اسيد مي پاشه؟!، شنيدي اراذل و اوباش تهراني رو پليس اجير كرده تا به خانه هاي مردم حمله كنند تا زهرچشم بگيرن؟! و...»
عبارت «چه خبر؟ راستي شنيدي كه...اين روزها به يكي از پرطرفدارترين جملاتي مبدل شده كه با روبرو شدن افراد با يكديگر به عنوان برگ برنده اطلاعات و اخبار رو مي شود. البته در ميان اين حجم بالاي اطلاعاتي درصد بالايي از آن به دروغ و شايعه اختصاص دارد. اين دسته از خبرهاي جعلي به گفته كارشناسان سياسي و اجتماعي از اتاق شايعه سرچشمه گرفته و زبان به زبان و دست به دست مي چرخد تا اينكه مانند گلوله اي بزرگ و بزرگ تر مي شود. هر چند با پيگيري بيشتر كذب بودن آن آشكار خواهد شد اما مي تواند ضربه مهلكي به افكار عمومي وارد ساخته و آن را حتي براي لحظاتي در شوكي از ابهام فرو ببرد.
ظواهر فريبنده شايعه
پديده شايعه با ظاهري فريبنده و جذاب و با هدف توطئه آفريني در هر جامعه اي امري اجتماعي و غيرقابل انكار است.
اين پديده براي ظهور و گسترش نيازمند مجموعه اي از اتفاقات و رويدادهاست تا به سرعت در يكي از عرصه هاي مختلف جامعه شكل گرفته به قول صاحبنظران اجتماعي با سرعتي در حدود 600كيلومتر در ساعت گسترش يابد.
بحث شايعه و شايعه پردازي در جوامع پديده اي است همه گير و رايج كه در ميان مردم رواج مي يابد، ولي واقعيتها آن را تأييد نمي كند. با اين حال از شايعه به عنوان ابزار براندازي نرم در جوامع جهان سوم و در حال توسعه ياد مي كنند.
مريم همتي آهويي، كارشناس علوم ارتباطات اجتماعي، اغتشاشات اخير را حاصل وجود اتاق شايعه اي مي داند كه اين روزها وظيفه آن توليد شايعه و خبرهاي جعلي به منظور تغذيه خبري برخي رسانه هاي خاص است.
اين كارشناس علوم ارتباطات اجتماعي مي گويد: «اين روزها و در حالي كه مقام معظم رهبري و ساير مسئولان و دلسوزان كشور بر وحدت و حكم فرما شدن آرامش بر كشور تاكيد دارند، محافلي به منظور تخريب اذهان عمومي تشكيل شده و پر جنب و جوش تر از قبل شايعات مختلفي را در راستاي اهداف سياسي و جناحي خود توليد مي كند.»
وي به سرويس گزارش روز كيهان مي گويد: «شايعه در موقعيت هايي رواج مي يابد كه مردم مشتاق خبر باشند ولي نتوانند آن را از منابع موثق دريافت كنند. در واقع اين رفتار بسيار طبيعي است كه هرگاه آدم ها مشتاق كسب اطلاعات درباره قضيه اي باشند به هر نوع ابزار اطلاع رساني متوسل مي شوند و سپس آن اطلاعات را در ميان خودشان پراكنده مي كنند.»
يك كلاغ به چهل كلاغ
البته اين را هم بايد تاكيد كرد كه شايعه پردازي ممكن است در هر جامعه اي موجود باشد اما شدت و ضعف آن به ميزان عقلانيت افكار عمومي و همچنين تعهد و تقيد افراد بستگي دارد تا پديده و خبري از يك كلاغ به چهل كلاغ تبديل شود.
دكتر عليزاده، محقق و مدرس دانشگاه عقيده دارد: «شايعه به همان شكلي كه نقل مي شود رشد نمي كند بلكه گلوله اي است كه در مسير، متراكم و حجيم مي شود. بنابراين خروجي حاصل از آن با اصل خبر كاملاً متفاوت است. به طوري كه فرد يا گروهي بخشهاي واژگاني آن را برجسته و ليد مي كنند و در مرحله بعد با تمايلات خود تركيب كرده و برون داد آن متفاوت با اصل خبر خواهد شد.»
وي به سرويس گزارش روز كيهان مي گويد: «برخي مواقع شايعات وقتي وارد ذهن افراد مي شود آمال، گرايشات، تمايلات و خواست هاي افراد با آن تركيب مي شود كه حتي ممكن است خود فرد متوجه آثار برون داد آن نشود، يعني فرد متوجه نمي شود كه دروغ گفته يا به آن افزوده است.»
دكتر عليزاده به حوادث اخير تهران اشاره مي كند و مي گويد: «اين گفته با مرور حوادث اخير در سطح تهران كه البته شايعه سازان قصد داشتند آن را به ديگر شهرها تعميم دهند و سطح كشور را دچار هرج و مرج معرفي كنند اثبات مي شود. طي روزهاي اخير ديديم كه چطور افراد مغرضي كه آرزوي هرج و مرج و تحصنات جمعي را در همه شهرهاي ايران در سر مي پرورانند، قصد داشتند تجمعات و اغتشاشات را به همه مردم در كشور نسبت داده و تلاش مي كردند اوضاع كشور را ناامن جلوه دهند.»
دكتر عليزاده اين شايعه را پديده اي آسيب شناختي مي داند و معتقد است: «هر گاه در جامعه شاهد رشد و انتشار شايعه باشيم بايد بدانيم كه در جامعه نوعي تب و بيماري وجود دارد كه بايد به سرعت شناسايي و درمان شود.»
به اعتقاد اين جامعه شناس، شايعه هاي تند و سريع كه جنبه هاي هيجاني و عاطفي دارند و آثاري چون وحشت، خشم وخوشحالي ناگهاني را به وجود مي آورند بازتابي سريعتر نسبت به ديگر شايعات دارند. البته شايعه هاي ديگري هم وجود دارد كه حالت شناور داشته و هرگاه شرايط را مساعد بيابند قوت مي گيرند و در غير اين صورت مخفي مانده تا موقعيت فراهم شود.
مريم همتي، كارشناس ارتباطات هم در نگاه خوشبينانه شايعه را بخشي از يك خبر مي داند كه به علل مختلف دور از دسترس افكار عمومي قرار مي گيرد، اما نبايد فراموش كرد كه بخش قابل توجهي از شايعات را دروغ، تهمت و افترا تشكيل مي دهد. شايعه خبري معمولاً دروغ با شاخ و برگ هايي است كه عليه يك فرد يا گروه منتشر مي شود و عده اي ديگر همسو با طراحان اين شايعه، به تقويت و گسترش آن مي پردازند.
سرخوردگان اجتماعي
روانشناسان شايعه پردازي را نوعي بيماري مي دانند و معمولاً شايعه پردازان را افراد يا گروه هاي سرخورده اجتماعي، سياسي و فرهنگي قلمداد مي كنند كه براي تخليه رواني خود به اضطراب و آشفتگي روان ديگران دامن مي زنند.
حميده. خ، يكي از اين روانشناساني است كه سرخوردگي و احساس يأس را عامل تشكيل و انتشار شايعه مي داند.
وي در گفت وگو با سرويس گزارش كيهان توضيح مي دهد: «فردي كه به بيماري سرخوردگي مبتلا شده به راحتي براي تخريب ديگران به دروغ، تهمت، افترا و حتي سندسازي روي مي آورد تا شايد با مشاهده عواقب آن به نوعي به آرامش كاذب برسد.»
اين روانشناس در پاسخ به اين سؤال كه آيا شايعه سازي مختص افراد سرخورده است، مي گويد: «البته نبايد شايعه سازي را تنها به افراد سرخورده نسبت داد بلكه افراد و گروه هايي كه از موقعيت مورد نظر خود دور مي شوند و به اصطلاح جايگاه خود را در جامعه و نزد افكار عمومي از دست مي دهند براي كسب دوباره موقعيت خود و به دست آوردن آن چه از دست داده اند، مي كوشند با شايعه پردازي عليه ديگران به نوعي آنها را عامل ايجاد فاصله خود با افكار عمومي معرفي كنند كه البته اين نوعي شايعه سازي نيمه حرفه اي است.»
وي برخي از افراد و گروه ها كه با هدف از پيش تعيين شده تغيير يك فرد، گروه و يا ايجاد تنش در جامعه شايعاتي را مطرح مي كنند را شايعه پردازان حرفه اي مي داند كه شايد احساس سرخوردگي در آنها ديده نشود، اما با مقاصد خاصي تلاش مي كنند وضعيت جامعه را به نفع خود تغيير دهند.
شايعات حرفه اي و براندازي نرم
رواج شايعه در جوامع در حال توسعه آن هم عليه مسئولان حكومتي امري طبيعي و اجتناب ناپذير است، اما با توجه به گسترش فوري و بدون قيد و شرط شايعات در چنين جوامعي، دشمنان و مخالفان آن حكومت ها بهترين راه براي نيل به اهدافشان انتشار شايعات در ابعاد مختلف مي دانند و اين مهم را در دستور كار خود قرار مي دهند، به نوعي كه مي توان اذعان كرد براندازي نرم يا انقلاب هاي مخملي اغلب با رواج شايعه عليه مديران و مسئولان شكل گرفته و رفته رفته اهداف خاصي را دنبال كرده است.
مريم يوسفي استاد دانشگاه و يكي از كارشناسان علوم ارتباطات مي گويد: «شايعه پردازان معمولان به نشانه گيري افراد يا گروه هاي مسئول مي پردازند و به دلايل مختلف شايعات را طرا حي و منتشر مي كنند. اين گروه هميشه سعي دارند با دامن زدن به برخي از شايعات روح و روان جامعه را ناامن كنند. يكي از نمونه هاي آن توهين و افتراهايي است كه به شخصيت هاي سياسي در دوران اوايل انقلاب مطرح شد و با اين روش مركز شايعه تلاش مي كرد مديريت افكار عمومي را در اختيار خود گرفته و آن را مسموم كند تا به اهدافش نايل شود.»
وي همچنين بر اين عقيده است كه شايعات نيمه حرفه اي بيشتر در محيط زندگي و درباره خصوصيات اخلاقي و رفتاري برخي از هم محله اي ها شنيده مي شود اما شايعات حرفه اي را بايد در رسانه هاي خارجي عليه نظام و انقلاب و مسئولان كشورمان دنبال كنيم.
كارشناسان شايعه را محصول زمان و زمينه اي از ابهام و تنش كه تحت آن هنجارها يا باورها زير سوال رود و مردم از انتشار آن خطر احساس نگراني كنند معرفي مي كنند.
يوسفي در اين خصوص مي گويد: «در بخشي از تعاريف «تعهد اجتماعي»، به احساس مسئوليت نسبت به داشته هاي اجتماعي و افرادي كه با آنها در جامعه زندگي مي كنيم، اشاره مي شود. اما با انتشار اخبار خلاف واقع رعب و وحشت در ميان مردم اين احساس مسئوليت زير سوال رفته و نشان دهنده آن است كه اين افراد هيچ تعهدي نسبت به همشهريان خود نداشته بلكه بي توجه به امنيت رواني در جامعه قصد دارند اوضاع را ناامن جلوه دهند كه البته مردم آگاه قصد و نيتشان را شناخته و در مقابل اين نوع هجمه ها ايستادگي مي كنند.»
علاوه بر تعهدات اجتماعي و احساس مسئوليت نسبت به همشهريان، تقيد و ايمان افراد نيز براي ايجاد امنيت رواني مورد نياز است، چرا كه يكي از علل اصلي امنيت رواني و آرامش در جامعه پذيرش نيروي حق و توكل و اتكا جستن به خداوند به منظور دوري از گناه و خطا است. بنابراين چنانچه جامعه اي تهي از اين عامل باشد-نمونه آن در غرب مشهود است-ناخودآگاه گرفتار سقوط و تباهي خواهد شد.
انتشار شايعه و جنگ رواني در اسلام مذموم است
حجت الاسلام والمسلمين كاظم صديقي در گفت وگو با سرويس گزارش روز كيهان معتقد است: «در جامعه اي كه مردم نسبت به يكديگر بدبين باشند ديگر حرمت، اخلاقيات و تعهد در ميان مردم جايي نخواهد داشت، بر همين مبنا دين اسلام حق الناس را حقي طبيعي و مسلم براي بشر مي داند و افرادي كه اين مساله را اعم از حق سلامت رواني، اجتماعي، اقتصادي و غيره تهديد كنند را مشمول هيچگونه گذشت و عفوي از جانب خداوند نمي داند.»
وي پيرامون اغتشاشات اخير و شايعاتي كه در خلال آن شنيده مي شود، توضيح مي دهد: «مساله ايجاد شايعه و جنگ رواني در جامعه مساله جديدي نيست. كفار و منافقين هميشه از اين حربه حداكثر استفاده را برده اند. با مطالعه تاريخ اسلام مي توان نمونه هايي از شايعه پردازي هاي دشمنان و يهوديان عليه پيامبر عظيم الشان اسلام(ص) و حكومت اسلامي ايشان را يافت. مثلا در جريان جنگ احد شايعه كشته شدن رسول گرامي اسلام مطرح شد يا در جريان صلح امام حسن(ع) شايعاتي درباره ايشان مطرح گرديد.»
وي مي گويد: «شياطين شايعات را در ابعاد مختلف ابتدا براي در هم شكستن روحيه مسلمانان و تضعيف جايگاه ايشان همچنين تضعيف مقاومت، پايداري و براي انحراف به كار مي برند و آنقدر اين مساله خطرناك است كه حتي در قرآن كريم آمده است كه اگر منافقين دست از شايعه پراكني برندارند ما اقدام به نابودي آنها مي كنيم. از آنجا كه دين مبين اسلام ديني كامل و متقن است كه بر همه روابط اجتماعي انسان دستوراتي دارد، به عنوان شاهد مي توانيم آياتي از كلام الله مجيد مبني بر رد شايعات و اخبار غيرمستند را ذكر كنيم كه چگونه بر انتشار اخبار كذب كه به عنوان شايعه دست به دست مي شود بايد دقت كرده و مانع از انتشار آن شويم.»
تاكيد قرآن بر صحت خبري
به نظر كارشناسان معارف اسلامي، سوره هاي بسياري از جمله سوره احزاب، سوره نساء و اسراء در باب خبررساني نازل شده اند و مسلمانان را به دقت در صحت اخبار شنيده شده فرا مي خوانند. از جمله در آيه 36 سوره اسراء آمده است «هرچه به آن علم نداري دنبال نكن زيرا در قيامت از چشم و گوش و دل شما بازخواست مي شود.» آيه 83 سوره نساء نيز متذكر شده است كه «خبر را به اهل استنباط عرضه كنيد و اگر كارشناسي و حقانيت آن ثابت شد پخش كنيد. همچنين خداوند در آيه 60 سوره احزاب هم تاكيد كرده است: «قرآن براي كساني كه با پخش اخبار دروغ در جامعه دغدغه ايجاد مي كنند كيفري سخت معين فرموده است.»
حجت الاسلام والمسلمين صديقي حفظ امنيت، صيانت و سعادت اجتماعي را نيازمند تيزهوشي و تمايز اخبار جعلي و حقيقت از سوي مردم مي داند كه به اعتقاد وي دشمنان ايران به دنبال فرصت هايي هستند كه با توسل به رسانه ها و ديگر ابزارهايشان دروغ پراكني را به منظور اختلاف افكني ميان ايرانيان گسترش دهند و به اعتماد مردم به مرجعيت و مسئولان نظام خدشه وارد كنند اما وظيفه مردم براي جلوگيري از اين توطئه ها اطاعت و پيروي از ولايت فقيه و رهبر است و البته حضور چشمگير مردم در مراسم رحلت امام(ره) و تجمعاتي كه به منظور اعلام حمايت از رهبري داشتند همچنين حضور در نماز جمعه شواهد مستدلي بر حمايت همه جانبه ملت از ارزش هاي نظام جمهوري اسلامي و مقام معظم رهبري است.

* پريسا جلالي