آشنايي با روش‌هاي چاپ
طبقه‌بندي روش‌هاي چاپ در چند گروه معين، موجب ميشود كه بدون سرگرداني در انواع و اقسام ماشين آلا‌ت و تفاوت آنها از نظر ابعاد، كاربرد، تجهيزات جانبي و سطح اتوماسيون و ... بتوانيم درك روشني از مفهوم چاپ و ساختار همه ماشينهاي چاپ به دست آوريم.
طبقه‌بندي روش‌هاي چاپ در چند گروه معين، موجب ميشود كه بدون سرگرداني در انواع و اقسام ماشين آلا‌ت و تفاوت آنها از نظر ابعاد، كاربرد، تجهيزات جانبي و سطح اتوماسيون و ... بتوانيم درك روشني از مفهوم چاپ و ساختار همه ماشينهاي چاپ به دست آوريم.
اين طبقه بندي ميبايست بر اساس اساسي‌ترين مشخصات روش‌هاي چاپ و نيز به صورتي منطقي و پذيرفتني ارائه شود.
در بعضي متن‌ها - اغلب در متن‌هاي غير تخصصي- روش‌هاي چاپ به صورتي بيان شده‌اند كه از ارتباط منطقي برخوردار نيستند و عبارات و اصطلا‌حات به كار رفته در آن طبقه بندي‌ها به گونه‌اي است كه از دقت كافي برخوردار نيست. براي مثال از چاپ الكلي و ژلا‌تيني و ... به عنوان روش‌هاي چاپ سخن به ميان ميآيد.
چنين طبقه بندي‌هايي باعث سردر گمي خواننده ميشود، زيرا ملا‌ك و معياري را براي طبقه بندي ارائه نمي‌دهند و بدين ترتيب با رديف كردن انواع ماشين‌ها و يا حتي برخي ويژگي‌هاي يك روش چاپي، به گمان خود روش‌هاي چاپ را طبقه‌بندي ميكنند.
اين مطلب كوششي است براي ارائه يك طبقه بندي منطقي بر اساس منابع معتبر كه در عين حال ميتواند پايه‌اي براي بيان ساير مطالب آموزشي و تخصصي در رشته چاپ باشد. اگر اين نوشته در حد مقدمه‌اي بر روش‌هاي چاپ و كلياتي درباره چاپ پذيرفتني باشد، نگارنده از كوشش خود بسي خرسند خواهد شد.
پيش از اين‌كه به معرفي روش‌هاي مختلف چاپ بپردازيم، مناسب است تعريفي از چاپ ارايه شود.
چاپ عبارت است از تكثير يك نسخه اريژينال متن وتصوير در نسخه‌هاي متعدد و روي سطوح متنوع چاپ‌پذير.
در اين تعريف به عمد از به‌كار بردن واژه مركب خودداري شده است، زيرا در برخي از روش‌هاي چاپ ماده رنگي را تونر يا جوهر ميگويند. شايد تصور شود كه استفاده از ماده رنگي به جاي مركب، اين اشكال را برطرف مي‌‌ساخت.
اما احتياط ما در اين مورد دليل آينده‌نگرانه‌اي هم دارد، چه بسا روش‌هاي چاپي ابداع شود كه در آن مركب به‌صورت امروزي كاربرد نداشته باشد (فرض كنيد روشي حرارتي براي ظاهر شدن كاغذهاي حساس مانند كاغذي كه در بعضي دستگاه‌هاي فاكس به‌كار مي‌‌رود)، يا شيوه‌هايي الكترونيك ابداع شوند كه با خواص نوري كاملاً متفاوتي تصاوير را بازسازي كنند، حتي در آن صورت نيز، تعريف ما صادق خواهد بود.
به خاطر همين احتياط‌ها، واژه كاغذ نيز در اين تعريف‌ها به‌كار نرفته است. هم‌اكنون به جز كاغذ، روي سطوح پلاستيكي و اجناس متنوع ديگر هم چاپ انجام ميشود.
اما به بازار آمدن كاغذ الكترونيك Epaper كه در واقع يك مونيتور كاغذي است و همه عكس‌ها و نقش‌هاي آن را بارها ميتوان شارژ و دشارژ (چاپ و پاك) كرد، ما را سخت به ترديد مي‌‌اندازد. به همين ترتيب از ذكر واژه فرم چاپ، يا پليت، يا لوح چاپ، يا مستر، يا كليشه و هر واژه مشابهي نيز پرهيز شده است، زيرا چاپ ديجيتال به ما نشان ميدهد كه فرم چاپ را برخلاف گذشته كه بوي سرب مي‌‌داد و در چكاچاك حروف و فرم‌هاي سربي رنگ مي‌‌گرفت، بايد در دنيايي مجازي و الگوهايي نرم‌افزاري و ناديدني، سراغ گرفت و كي مي‌‌داند كه فردا چه خواهد شد؟
روش‌هاي جديد چاپ، ثبات تعريف‌ها را به چالش مي‌‌كشد. چاپ ديجيتال، طبق تعريف ميبايست قابليت چاپ اطلاعات متغير را داشته باشد. بنابراين <تكثير يك نسخه اريژينال متن و تصوير در نسخه‌هاي متعدد> را تنها ميتوان به عنوان تعريف كلي چاپ پذيرفت. زيرا در چاپ ديجيتال ممكن است هر نسخه با نسخه ديگر تفاوت‌هايي داشته باشد. اما به هر حال تعريف بالا به‌طور كلي ميتواند معتبر باشد.
به هر حال، با در نظر گرفتن همه احتياط‌ها، چاپ به اين صورت تعريف شد، اما اين تعريف تا كي مي‌‌پايد؟ (به راستي فيلسوفاني مثل فيثاغورث كه تعريف‌هايشان از عهد باستان تا به امروز به درستي بازگو ميشوند، چه مردمان بزرگي بوده‌اند!)
روش‌هاي عمده چاپ
روش‌هاي بسيار متنوعي براي چاپ روي كاغذ، مواد مختلف و اشياي گوناگون وجود دارد و انواع ماشين‌آلات كوچك و بزرگ براي كارهاي خاص ابداع شده و مورد استفاده قرار ميگيرند.
روش‌هاي چاپ ماشيني
بد نيست توجه شود كه از صفحه ساعت مچي گرفته تا تي‌شرت و صفحه كليد كامپيوتر و كتاب و روزنامه و ملحفه و پانل روي اجاق گاز و بيل‌بوردهاي تبليغاتي و قطعات صنعتي و انواع بسته‌‌بندي‌ها، همه و همه به نوعي چاپ شده‌اند. علي‌رغم تنوع بسيار زياد دستگاه‌ها و لوازم و مواد مصرفي و تكنيك‌هاي مربوط به چاپ براي هر يك از اقلام بالا، روش‌هاي چاپي را ميتوان در يك طبقه‌بندي كلي به شرح زير طبقه‌بندي كرد:
روش‌هاي چاپي بر اساس فرم چاپ و نحوه انتقال مركب:
الف) گروه چاپ‌هاي تماسي
تقسيم روش‌هاي چاپ به تماسي و غيرتماسي، سابقه چنداني ندارد. اين اصطلاح از وقتي به كار گرفته شد كه روش‌هاي چاپ جديدي ابداع شدند كه بدون تماس سطح چاپ‌شونده با فرم چاپ (يا واسطه چاپ)، عمل چاپ را انجام ميدهند كه در مقايسه با روش‌هاي معمولي، مي‌‌شد آنها را غيرتماسي ناميد.
در واقع همه روش‌هاي چاپي كه در گروه چاپ تماسي جاي ميگيرند، همان روش‌هاي سنتي چاپ و اصلي‌ترين روش‌هاي توليد كارهاي چاپي هستند كه سال‌هاست قدمت داشته‌اند و هنوز هم به عنوان روش‌هاي عمده چاپ شناخته ميشوند. چاپ‌هاي تماسي بر اساس نوع فرم چاپ و نحوه انتقال مركب به چهار گروه تقسيم ميشوند:
1) برجسته (مانند لترپرس و فلكسوگرافي)
2) گود (مانند هليوگراور و پدپرينت)
3) صاف (مانند افست و چاپ سنگي)
4) توري (مانند سيلك‌اسكرين و استنسيل)
ب) گروه چاپ‌هاي غيرتماسي
اين اصطلاح مربوط به انواع متأخرتر چاپ است، از جمله سيستم‌هاي تونري (مانند فتوكپي كه به جاي مركب مايع، با پودر (تونر) چاپ مي‌‌كند) كه در آنها فرم چاپ و يا واسطه‌اي براي انتقال مركب بر روي كاغذ و سطح چاپي، وجود ندارد و انتقال مركب بر اساس الگوي خاص و روش ويژه‌اي در نقاط مورد نظر صورت ميگيرد. چاپ‌هاي غيرتماسي به طور كلي به دو گروه تقسيم ميشوند:
1) الكترواستاتيك (مانند فتوكپي و چاپ‌هاي ديجيتال تونري)
2) جوهرافشان (مانند پرينترهاي جوهرافشان روميزي، پلاترها و چاپگرهاي لارج‌فرمت)
درباره مكانيسم انتقال مركب، خواص مركب و تونر و جوهرها و مواد مصرفي و نيز دستگاه‌هاي اختصاصي براي كارهاي خاص و انواع پرتوليد و كم‌توليد و سيستم‌هاي جانبي در ماشين‌آلات چاپ و انواع آنها ميتوان ده‌ها صفحه مطلب نوشت و چه بسا با ده‌ها صفحه هم، حق مطلب ادا نشود. ولي آنچه ميتوان گفت اين است كه چاپ به طور كلي هر چه باشد، در يكي از اين روش‌ها طبقه‌بندي ميشود.
براي مثال چاپ روي كاغذ به همه روش‌ها امكان‌پذير است و چاپ روي حلب معمولاً با افست و سيلك‌اسكرين انجام ميشود. چاپ روي خودكار يا روي كليدهاي موبايل و... هم به روش سيلك‌اسكرين (توري) و هم به روش پد پرينت (گود) امكان‌پذير است و چاپ تاريخ مصرف روي درب نوشابه و شيشه شير نوعي ابتدايي از جوهرافشان و چاپ بيلبورد نوع پيشرفته آن است. همچنين چاپ‌هاي فانتزي و برجسته مثل ترموگرافي معمولاً به روش افست و با استفاده از پودر و حرارت انجام ميشود. از اين مثال‌ها، فراوان ميتوان مطرح كرد.
از جمله موارد جالب بايد به ماشينهاي افست لترپرس اشاره كنيم. فرم چاپ در اين ماشين‌ها، برجسته است ولي از آنجا كه انتقال مركب به واسطه يك سيلندر لاستيك انجام ميشود، افست قلمداد ميشود. تركيب اين دو را افست لترپرس ميگويند.
مبحث روش‌هاي چاپ در يك قالب كلي، تا همين‌جا تمام است، ولي ميتوان آن را گسترش داد. به هر حال طرح مسايل گوناگون مربوط به تكنولوژي چاپ، كاربردها، مواد مصرفي و نيز بررسي تاريخي و ساير مسايل چاپ بر اساس همين طبقه‌بندي كلي قابل گسترش است.
شاخ و برگ درخت چاپ
براي اين كه درك درستي از درياي بيكران ماشين‌آلات متنوع و كاربردهايشان داشته باشيم، ميتوان طبقه‌بندي بالا را همانند درخت چاپ در نظر گرفت، سپس بر اساس موضوعات مختلف، شاخ و برگ آن را گسترش داد.
براي مثال مي‌توانيم درباره روش‌هاي آماده‌سازي يا پيش‌از‌چاپ براي هر يك از اين روش‌ها صحبت كنيم، به همين ترتيب در مورد علميات پس از چاپ، و نيز مي‌توانيم درباره كاربردها و مواد مصرفي در هر يك از روش‌ها تحقيق كنيم. همچنين مي‌توانيم به روش‌هاي چاپ از نقطه‌نظر توجيه فني و اقتصادي براي انجام اين يا آن سفارش چاپي نگاه كنيم و بدين ترتيب نكات بسيار متنوعي را در شاخه‌هاي مختلف درخت چاپ بيابيم.
پيش از چاپ (آماده‌سازي)
همه روش‌هاي چاپي، قبل از مرحله چاپ، مرحله‌اي به نام پيش از چاپ دارند. مجموعه عملياتي كه پس از صفحه‌آرايي و تهيه آرت‌‌ورك يا پس از اجراي طراحي، به منظور آماده‌سازي آن كار براي چاپ صورت ميگيرد، پيش‌از‌چاپ به حساب مي‌‌آيند. آخرين مرحله پيش‌از‌چاپ، تهيه پليت (يا فرم آماده براي چاپ) است.
"پيش‌از‌چاپ " در معناي وسيع خود عمليات حروفچيني و طراحي را نيز شامل ميشود و در معناي خاص به آماده‌سازي فرم چاپ يا عملياتي كه به توليد پليت مي‌انجامد، اطلاق ميشود.
آماده‌سازي در همه روش‌هاي چاپي به صورت سنتي داراي مراحل، عمليات و مواد مصرفي خاص خود بوده و امروزه به تدريج جاي خود را به آماده‌سازي ديجيتال ميدهد.
عمده‌ترين عمليات و مراحل آماده‌سازي معمولي در همه روش‌ها عبارتند از: عكاسي، تفكيك رنگ، فيلماژ، فرم‌بندي و كپي.
در آماده‌سازي ديجيتال، همه عمليات عكاسي، روتوش و فرم بندي، به كمك نرم‌افزارهاي پيش از چاپ در كامپيوتر انجام ميشود و ظهور پليت توسط سيستم‌هاي كامپيوتر به پليت صورت ميگيرد و مرحله توليد فيلم و عمليات پيچيده فيلماژ حذف شده‌اند.
به هر حال آماده‌سازي چه به صورت سنتي و چه به صورت ديجيتال باشد، در پايان آن، پليت‌ها يا فرم‌هاي چاپ مهيا ميشوند كه آماده نصب در ماشين چاپ و تكثير هستند. سه دستگاه اصلي و پركاربرد در مراكز آماده‌سازي عبارتند از: اسكنر، ايميج‌ستر و پليت‌ستر.
مراحل آماده‌سازي هر يك از روش‌هاي چاپي:
ليتوگرافي؛ آماده‌سازي براي چاپ افست كه محصول نهايي آن زينك است.
كليشه‌سازي؛ آماده‌سازي براي چاپ فلكسو كه محصول نهايي آن كليشه فتوپلي‌مري است.
سيلندرسازي؛ آماده‌سازي براي چاپ گود يا هليوگراور كه محصول نهايي آن سيلندر مسي حكاكي شده است.
شابلون‌سازي؛ آماده‌سازي براي چاپ سيلك‌اسكرين كه محصول نهايي آن شابلون (توري) است.
ليتوگرافي، كليشه‌سازي، سيلندرسازي و شابلون‌سازي در ابتدا به‌صورت دستي (آنالوگ) انجام مي‌‌شد. بعد با استفاده از ايميج‌ستر به‌صورت نيمه ديجيتال درآمدند و امروزه به صورت تمام ديجيتال با سيستم‌هاي كامپيوتر به پليت (CTP) انجام ميشوند.
سيستم خروجي ديجيتال براي هر يك از روش‌هاي چاپ به ترتيب،كامپيوتر به پليت يا پليت‌ستر، كامپيوتر به كليشه يا كليشه‌سازي ديجيتال، سيلندرسازي ديجيتال و شابلون‌سازي ديجيتال ناميده ميشوند. روش‌هاي چاپ غيرتماسي و چاپ ديجيتال معمولاً به خاطر اين كه بي‌نياز از فرم چاپ هستند، مراحل آماده‌سازي و تهيه فرم چاپ در آنها حذف شده است.
پس از چاپ (عمليات تكميلي و تبديلي)
فرم‌هاي چاپ شده به‌صورت ورقي يا رول، متناسب با كاربرد نهايي‌شان، وارد مراحل پس از چاپ ميشوند، عمليات پس از چاپ به دو گروه عمده تكميلي Finishing و تبديلي Converting تقسيم ميشوند.
عمليات پس از چاپ ممكن است به منظور ايجاد جلوه و زيبايي يا حفاظت و پايداري سطح چاپ شده (يعني تكميلي) باشند. (مانند انواع ورني‌زني و وارنيش، ترموگرافي، برجسته‌سازي، طلاكوبي، سلفون‌كشي، لمينيت و ...)
گروه ديگري از عمليات پس از چاپ حالت تبديلي دارند كه به كمك آنها، فرم چاپ به ابعاد يا حالت‌ها و اشكال ديگر تبديل ميشود. (مانند برش، تا و ساير عمليات صحافي، دايكات، جعبه چسباني و ...) عمليات چاپي معمولاً متناسب با جنس و ابعاد كارهايي كه به اين يا آن روش چاپ شده‌اند، با دستگاه‌ها و تجهيزات خاص خود انجام ميشوند، ولي در اغلب موارد دستگاه‌هاي پس از چاپ براي محصولات چاپي مختلف به يكسان قابل استفاده هستند.
تجهيزات و سيستم‌هاي پس از چاپ براي چاپ روزنامه و براي چاپ بسته‌بندي، داراي تفاوت بسيار زيادي هستند، هر چند كه ممكن است هر دو به روش افست يا هر دو به روش فلكسو چاپ شده باشند.
در بعضي منابع معتبر، تعريف صنايع تبديلي converting به‌صورتي بيان شده، كه هرگونه عمليات روي كاغذ و مقوا را شامل ميشود. در اين تعريف حتي چاپ نيز در شمار عمليات تبديلي است و همه عمليات تكميلي( Finishing) زير مجموعه تبديلي قرار ميگيرند.
تنها در شاخه بسته‌بندي، ده‌ها عمليات مختلف پس از چاپ را ميتوان برشمرد كه معمولاً در حوزه صنعت چاپ انجام ميشوند.
تنوع در ماشين‌آلات چاپ
ساده‌ترين ماشيني كه با تغذيه دستي و برگ‌برگ كاغذ، يك كار حروفي تك رنگ كوچك را به چاپ برساند، يك ماشين چاپ محسوب ميشود، همچنان كه يك ماشين چاپ پيشرفته ده رنگ بزرگ با امكانات و تجهيزات و سيستم‌هاي كنترل مختلف با سرعت 15000 چاپ در ساعت نيز ماشين چاپ خوانده ميشود.
در اينجا تقسيم‌بندي‌هاي بسيار كلي از انواع ماشين‌ها (بدون توجه به روش چاپ آنها) ارايه ميشود، به اين منظور كه درك درستي از تنوع ماشين‌آلات چاپ و قابليت‌ها و كاركردهاي آنها حاصل شود.
ماشيني، نيمه ماشيني و دستي
همه روش‌هاي چاپ تماسي مي‌توانند به صورت دستي، نيمه‌اتوماتيك و يا اتوماتيك وجود داشته باشند. بد نيست بدانيم كه كتاب‌ها و نشريات ابتدا با دستگاه‌هاي دستي و سپس پايي و پس از آن برقي چاپ شده‌اند. دستگاه‌هاي چاپ به تدريج تكامل يافته‌اند و به امكانات پيشرفته مجهز شده‌اند. در همه اين دستگاه‌ها اصول پايه‌اي چاپ تغيير نكرده است.
امروزه بالاترين سطح اتوماسيون و تكنولوژي ديجيتال و نيز امكانات نرم‌افزاري و سخت‌افزاري، همپاي دستاوردهاي علم مكانيك و الكترونيك در صنعت چاپ مورد استفاده قرار ميگيرد.
بسياري از عملياتي كه در ماشينهاي معمولي به صورت دستي انجام ميشوند، در سيستم‌هاي جديد به مدد اتوماسيون و تجهيزات جانبي، از راه دور كنترل شده ، يا به طور خودكار قابل اجرا هستند. (مانند تنظيم شيرهاي مركب، بستن پليت، جدا كردن باطله‌ها، شست‌وشوي نوردها و ...) در مورد سطوح مختلف اتوماسيون ماشين چاپ و اجزاي هر قسمت ازآن، ده‌ها نكته فني و تخصصي در هر يك از انواع ماشين‌ها قابل بررسي و طبقه‌بندي كردن است.
ورقي و رول
ماشين‌ها در همه روش‌هاي چاپ به دو صورت زير ساخته ميشوند:
1. ورقي (يعني تغذيه سطح چاپ‌شونده به‌صورت ورق‌‌‌ورق يا تك‌تك)
2. رول (يعني تغذيه سطح چاپ به‌صورت نوار ممتد و پيوسته)
در اين طبقه‌بندي عام فرقي نمي‌‌كند كه ماشين از چه ميزان اتوماسيون برخوردار باشد. در ماشينهاي جوهرافشان لارج‌فرمت به جاي ورقي، اصطلاح ماشينهاي تخت به‌كار مي‌‌رود و در موارد ديگر مثل ماشينهاي گردزن يا چاپ روي بطري و اشياي سه بعدي ممكن است نام‌هاي ديگري به‌كار رود، ولي در مفهوم تعريف كلي ما خللي ايجاد نمي‌‌كند.
ماشين افست چاپ روزنامه، ماشين سيلك اسكرين چاپ پارچه و ماشين فلكسو براي چاپ كاغذ ديواري و ماشين هليوگراور چاپ لفاف، معمولاً همگي به‌صورت رول ساخته ميشوند.
تك‌رنگ و چند رنگ
ماشينهاي چاپ مربوط به همه روش‌هاي چاپ، ممكن است به صورت تك‌رنگ يا چند رنگ ساخته شوند.
دستگاهي كه بتواند در يك بار عبور كاغذ يا سطح چاپ شونده، يك رنگ مركب را به آن منتقل كند، يك ماشين چاپ تك‌رنگ است. به مجموعه تجهيزاتي كه انتقال مركب براي يك چاپ تك‌رنگ را انجام ميدهند، يك واحد يا يك يونيت چاپ ميگويند.
براي مثال در چاپ افست ورقي، مجموعه مركبدان، نوردهاي مركب، مخزن آب و نوردهاي انتقال رطوبت، سيلندر چاپ، سيلندر لاستيك و سيلندر پليت كه در ارتباط با هم كار ميكنند، يك يونيت چاپ افست را تشكيل ميدهند. چنانچه به جاي يك يونيت- در فاصله قسمت تغذيه (ورودي) تا قسمت تحويل (خروجي) ماشين چاپ- چند يونيت چاپ قرار گرفته باشد، آن ماشين چاپ چند رنگ ناميده ميشود.
بعد از ماشينهاي چاپ تك رنگ، بيشترين تعداد ماشينهاي چاپ به صورت دو رنگ و چهار رنگ ساخته ميشوند. در ماشينهاي ورقي و رول، تركيب‌بندي‌هاي مختلفي از يونيت‌هاي چاپ (چند رنگ) ارايه ميشود و متناسب با نياز سفارش‌دهندگان ماشينهاي پنج رنگ، هشت رنگ، ده رنگ و بالاتر نيز ساخته ميشوند.
در مواردي اين تركيب بندي به صورتي است كه همه رنگ‌ها در يك روي كاغذ چاپ شوند و در بعضي ماشين‌ها، چند رنگ در يك طرف و چند رنگ در طرف ديگر كاغذ قابل چاپ است.
بسياري از ماشينهاي دو رنگ كه به پشت و روزن معروف هستند، در يك گذر كاغذ، پشت و روي آن را به‌طور همزمان چاپ ميكنند. اين ماشين‌ها براي چاپ كتاب و مجله‌هاي تك‌رنگ بسيار مناسب است. در مواردي يكي از يونيت‌هاي چاپ را به جاي مركب، به ورني اختصاص ميدهند. معمولاً در ماشينهاي پنج رنگ، يونيت آخر به ورني اختصاص مي‌يابد.
در ماشينهاي بالاتر از 5 رنگ، چهار يونيت براي مركب‌هاي چهار رنگ (CMYK) و يونيت‌هاي ديگر براي رنگ‌هاي خاص يا رنگ‌هاي تكي (Spot) و ورني استفاده ميشود. علاوه بر اينها در بعضي ماشين‌ها يونيت‌هاي خاص اضافه ميشود.
براي مثال به جاي يونيت چاپ، واحدي براي چسب زدن و يا طلاكوبي قرار ميگيرد. البته به معناي دقيق كلمه اين موارد نبايد در طبقه‌بندي چند رنگ مورد بررسي قرار گيرد. اين مبحث را در عمليات پيوسته in line توضيح مي‌دهيم.
تركيب‌بندي يونيت‌هاي چاپ ممكن است به صورت خطي و پشت سر هم باشد و نيز ممكن است دو به دو زير و روي كار قرار گيرند. (مانند چاپ لاستيك به لاستيك در ماشينهاي افست رول يا ورقي) همچنين ممكن است يونيت‌هاي چاپ دور يك سيلندر چاپ مركزي و روي محيط يك دايره در مسير عبور كاغذ قرار گيرند. (مانند ماشين فلكسو سيلندر مركزي) يونيت‌هاي چاپ در بعضي ماشينهاي چاپ رول (روزنامه) با تركيب‌بندي خاصي به‌صورت ماهواره‌اي يا اقماري Satellite و در يك ساختار عمودي ساخته ميشوند، در حالي كه در بعضي ماشينهاي چاپ روزنامه با تركيبي شبيه I وY وH قرار ميگيرند.
انواع خشك‌كن‌ها
انواع ماشينهاي چاپ از هر روش كه باشند، ممكن است داراي تجهيزاتي براي خشك شدن و تثبيت مركب باشند. هر چند كه بسياري از ماشينهاي چاپ بدون چنين تجهيزاتي هستند. از آنجا كه خشك شدن مركب روي سطح چاپي از مهم‌ترين مسايل چاپ است، هم سازندگان مركب و هم سازندگان ماشينهاي چاپ تلاش زيادي به خرج ميدهند تا امكان خشك شدن سريع و مطمئن مركب را فراهم سازند. در اينجا ما وارد اين بحث بسيار مفصل و دقيق نمي‌‌شويم.
مسايل مربوط به فرمولاسيون مركب را با همه اهميتي كه دارند، در اينجا كنار مي‌‌گذاريم و به اجمال درباره تجهيزات ماشين‌آلات چاپ براي خشك شدن مركب اشاره مي‌‌كنيم. تنها لازم است اين نكته گفته شود كه مركب‌هايي كه براي چاپ در ماشينهاي داراي خشك‌كن ساخته ميشوند، با مركب‌هاي ديگر تفاوت دارند، به همين ترتيب مركب‌هايي كه براي انواع خشك‌كن ساخته ميشوند، نيز با يكديگر تفاوت دارند. مركب‌سازان مشخصات انواع مركب را روي ظرف‌هاي آنها مي‌‌نويسند و چاپكاران نيز بايد اين مركب‌ها را بشناسند.
در ماشين‌هايي كه هيچ‌گونه تجهيزاتي براي خشك شدن كار چاپي ندارند، مركب با هواي محيط خشك ميشود. در اين صورت معمولاً سرعت كار پايين ميآيد و در مواردي مثل كارگاه‌هاي چاپ سيلك، كارها را در محيط پهن ميكنند تا خشك شود. در ماشينهاي بدون خشك‌كن برخي مواد شيميايي (افزودني) را با مركب تركيب ميكنند كه خاصيت خشك شدن آن را به روش شيميايي تسريع مي‌‌كند.
خشك‌كن پودري: يكي از معمول‌ترين خشك‌كن‌ها در ماشينهاي افست ورقي، پودرپاش است كه پودر سفيدرنگي (شبيه پودر بچه) را روي سطح چاپ شده، مي‌‌پاشد. دانه‌هاي بسيار ريز پودر كه به شكل كروي هستند، روي كار مي‌‌نشينند و مانع تماس برگ بعدي ميشوند. فاصله اندكي كه توسط دانه‌هاي پودر، بين برگ‌هاي چاپ شده ايجاد ميشود، موجب جريان بسيار ضعيف هوا ميشود.
پودرها سپس جذب مركب ميشوند، بدون اين‌كه اثري در رنگ آن بگذارند. در اين حالت ماشين‌چي‌ها توجه دارند كه تعداد نسخه‌هاي چاپي در قسمت تحويل، خيلي زياد نشود، زيرا فشار وزن ورق‌هاي چاپ شده ميتواند مقاومت دانه‌هاي پودر را از بين ببرد. اپراتورها بايد از شرايط كار، مشخصات فني و نيز دستورالعمل‌هاي ايمني مربوط به‌كار كردن با پودر را به درستي مطلع باشند و گرنه هم به كيفيت كارهاي چاپي و هم به سلامت خود آسيب مي‌‌رسانند.
خشك‌كن حرارتي: خشك‌كن‌هاي حرارتي كه بخاري نيز ناميده ميشوند، به‌صورت‌هاي مختلف ساخته ميشوند، انواع شعله‌اي و هواي گرم با سيستم گرمايي المنت برقي، يا شعله گاز از رايج‌ترين خشك‌كن‌ها هستند. در ماشينهاي مجهز به خشك‌كن هواي گرم، كار چاپي در حين عبور با دمش هواي گرم، خشك ميشود.
در حالي كه در نوع شعله‌اي، شعله در نزديكي كاغذ و حتي در تماس با كاغذ قرار ميگيرد. سرعت حركت كاغذ، مانع آتش گرفتن ميشود و در صورت توقف ماشين، ابتدا شعله خاموش ميشود. خشك‌كن شعله‌اي بيشتر در ماشينهاي رول كاربرد دارد. ماشينهاي رول افست به دو گروه مهم: خشك‌كن يا هيت‌ست(heat set) و بدون خشك‌كن يا كلدست (Cold set)تقسيم ميشوند.
ماشينهاي چاپ روزنامه معمولاً از نوع كلدست هستند. ماشينهاي رول هيت‌ست كه به خاطر تجهيزات خشك‌كن گران‌تر هستند و البته كيفيت بهتري دارند، ماشينهاي چاپ تجاري يا كمرشيال Commercial نيز خوانده ميشوند. در سال‌هاي اخير نوع بينابيني نيز پديد آمده كه به نيمه تجاري يا Semi Commercial موسوم است و قابليت چاپ مركب‌هاي كلدست و هيت‌ست را داراست.
خشك‌كن اشعه‌اي: عمده‌ترين خشك‌كن‌هاي اشعه‌اي عبارتند از: مادون قرمز (IR) و ماوراء بنفش(UV). خشك‌كن‌هاي آي‌آر، با تابش اشعه IR و ايجاد گرما، كار چاپي را خشك ميكنند. در صورتي كه خشك‌كن‌هاي UV، با تابش اشعه UV موجب پلي‌مر شدن مركب‌هاي UV ميشوند. مركب‌ها و وارنيش‌هاي UV داراي خاصيتي هستند كه تا در معرض اشعه UV قرار نگيرند، خشك نمي‌‌شوند. تعداد لامپ‌ها، اندازه و ميزان تابش آنها، متناسب با سطح كار و نيز سرعت حركت آن، انتخاب و تنظيم ميشود.
ابعاد ماشينهاي چاپ:*
ابعاد ماشينهاي چاپ در دو گروه عمده ورقي Sheet fed و رول Web fed به اين ترتيب بيان ميشود:
ابعاد ماشينهاي ورقي با حداكثر ابعاد كاغذي كه ميتوان در آنها به چاپ رساند مشخص ميشوند. معمولاً در دفترچه مشخصات فني ماشين‌ها، حداكثر و حداقل ابعاد كار قابل چاپ و حداكثر و حداقل گراماژ كاغذ يا مقواي مصرفي، قيد ميشود.
براي مثال ماشين افست ورقي 72*104 سانتي‌متر يا معادل 1B كه معمولاً كاغذ 70*100 سانتي‌متر را با آن چاپ ميكنند. يا ماشين افست ورقي 520*720 ميلي‌متر معادل 2B كه براي چاپ كاغذ و مقواي 70*50 سانتي‌متر به‌كار مي‌‌رود و ... .
ابعاد ماشينهاي چاپ ورقي، اغلب با ضرايب سري B مشخص ميشوند و ماشينهاي چاپ ديجيتال اغلب با ضرايب سري A در استاندارد ISO مشخص ميشوند (مانند 4 A،3 A و ...)
ابعاد ماشينهاي رول با حداكثر عرض رول و كات‌آف (Cut Off) آن مشخص ميشود. منظور از كات‌آف، دور سيلندر ماشين چاپ است كه پليت روي آن قرار ميگيرد و در هر دور گردش سيلندر يك فرم را به چاپ مي‌‌رساند.
ابعاد ماشينهاي چاپ روزنامه را به‌صورت ديگري هم بيان ميكنند. (مثلاً دو صفحه روزنامه يا 2PP يا چهار صفحه روزنامه (4PP) و ... بنابراين يك ماشين چاپ رول به عرض 100 سانتي‌متر و كات‌آف 70 سانتي‌متر، ميتواند فرم‌هاي چاپي را مانند يك ماشين 100*70 سانتي‌متري ورقي توليد كند، با اين تفاوت كه همه فرم‌ها به دنبال يكديگر و به‌صورت پيوسته‌اند. بعضي از ماشين‌ها كه سيلندر دوبل دارند، دو فرم چاپي را در هر دور چاپ ميكنند.
در ماشينهاي لارج‌فرمت چاپگرهاي جوهرافشان indoor و out door، كه محدوديت طول چاپ وجود ندارد، تنها اندازه عرض ماشين را مشخص ميكنند. (مانند 20/3 متري، 5 متري و ...)
تجهيزات پيوسته (in line):
ماشين چاپ، همان‌طور كه از نامش پيداست براي چاپ كردن است. عمليات ديگر از قبيل تا، دايكات و ... در شمار كارهاي پس از چاپ قرار ميگيرند. اما در بعضي ماشين‌ها امكاناتي براي انجام يك يا چند عمليات تكميلي و تبديلي تعبيه شده است. يعني تجهيزات اضافي براي انجام اين عمليات به‌طور پيوسته و در يك خط (in line) با يونيت‌هاي چاپ قرار ميگيرد.
در ماشينهاي رول امكاناتي از قبيل برش طولي، پرفراژ، تا و دسته‌كن يا شيت‌كن و ... به‌صورت پيوسته نصب ميشود. در ماشينهاي رول باريك (Narrow web) كه اغلب براي چاپ ليبل و كارهاي كم عرض مصرف ميشوند، تجهيزات متنوع‌تري به‌صورت پيوسته نصب ميشود. مهم‌ترين آنها عبارت‌اند از: دايكات رول و پوشال‌برداري، خشك‌كن UV، طلاكوب سرد يا گرم، مگنت و چيپ‌گذاري و ...
در ماشينهاي ورقي يونيت ورني به‌صورت پيوسته به عنوان برج پنجم نصب ميشود. در بعضي ماشينهاي افست ورقي به تازگي برج طلاكوب نيز اضافه شده است. در اغلب ماشينهاي ورقي، نمره‌زني و پرفراژ نيز به‌صورت پيوسته امكان‌پذير است.
تنوع امكانات پيوسته در ماشين‌آلات ورقي و رول و در سيستم‌هاي مختلف بسيار زياد است و در هر مورد خاص، راه‌حل‌هاي گوناگون متناسب با نياز كاربران، انتخاب ميشود. امكانات جانبي پيوسته، موجب حذف مراحل مياني و سرعت و دقت بيشتر در انجام كارها ميشود.
قصه ناتمام تجهيزات جانبي
تجهيزات جانبي، كه امكانات و قابليت‌هاي ويژه‌اي به ماشين چاپ مي‌‌افزآيند، فراتر از چيزي است كه در مبحث تجهيزات پيوسته بيان شد. بعضي از تجهيزات حتي قبل از چاپ، به‌كار مي‌‌آيند، براي مثال در قسمت تغذيه كاغذ مربوط به بعضي ماشينهاي افست ورقي، يك سيستم تبديل رول به ورق تعبيه شده است.
اما فراتر از عمليات تبديلي و تكميلي در ماشينهاي چاپ، امكانات كنترلي به‌كار رفته در آن‌هاست كه دربخش‌هاي مختلف ماشين نصب ميشوند و دقت هدايت كاغذ، روي هم خوردن رنگ‌ها، كيفيت چاپ، حذف باطله‌ها، شمارش، تغذيه مركب، تأمين دماي مناسب، اعلام برخي علايم و هشدارها به اپراتور و عيب‌يابي و ... را بر عهده دارند.
با ورود سيستم‌هاي ارتباطي ديجيتال به عرصه چاپ، حتي امكان گزارش‌گيري و مديريت ماشين چاپ و نيز عيب‌يابي و تعمير آن از طريق شبكه‌هاي ارتباطي و اينترنت ميسر ميشود. برنامه‌ها و سيستم‌هاي نرم‌افزاري مخصوص ماشينهاي چاپ و چاپخانه نيز به نوبه خود، گفتني‌هاي بسيار دارند.
در آينده سهم اين بخش در صنعت چاپ، باز هم بيشتر خواهد شد. به هر حال قصه تجهيزات و امكانات جانبي ماشينهاي چاپ، هنوز ادامه دارد.
چاپ‌هاي ويژه
بعضي روش‌هاي چاپ كاربردهاي ويژه دارند. براي مثال هولوگرافي داراي تكنيك‌هاي خاص خود بوده و در مراكز معدودي قابل اجراست. (برچسب هولوگرافي روي بعضي محصولات و كارت‌هاي اعتباري و ... نصب ميشود)
در چاپ هولوگرافي علاوه بر آنچه در مورد روش‌هاي چاپ گفته شد، تكنيك‌هاي ديگري نيز به‌كار گرفته ميشود (مانند ليزر) و تمهيدات فني خاصي به عمل ميآيد كه مطرح ساختن آنها در اينجا مناسب نيست.
بعضي تكنيك‌هاي اختصاصي در چاپ‌هاي امنيتي (مثل چاپ اسكناس و اوراق بهادار و اسناد و ...) نيز به‌كار مي‌‌روند. گفتني است كه در اين موارد، روش‌هاي چاپ، همان روش‌هاي پيش‌گفته هستند. آنچه تفاوت دارد، مواد مصرفي خاص و بعضي فوت و فن‌هاي اختصاصي است. (براي نمونه بايد يادآور شويم كه حتي سيستم برش اسكناس‌ها با برش‌هاي ديگر تفاوت دارد)
چاپ سه‌بعدي يا لنتيكولار نيز به خاطر مواد پلاستيكي (لنتيكولار) كه روي آن چاپ ميشود و تكنيك‌هايي كه در آماده‌سازي و چاپ آن رعايت ميشود، چاپ ويژه‌اي قلمداد ميشود. به هرحال اساس كار در انواع چاپ‌هاي ويژه، همان روش‌هاي چاپي است كه در صفحات قبل برشمرده شد. آنچه موجب ويژگي اين چاپ‌ها ميشود، مواد و تكنيك‌هاي اجراي آن‌هاست.
در واقع بسياري از چاپ‌هايي كه روي اشياي مختلف صورت ميگيرد، به نوعي "ويژه " قلمداد ميشوند. زيرا با دستگاه‌هاي اختصاصي خود قابل اجرا هستند. براي چاپ چند رنگ روي ليوان يا چاپ اسپري و ... اگر چه از همان روش‌هاي چاپ شناخته شده استفاده ميشود، اما از نظر طراحي ماشين و تجهيزات جانبي، با ماشينهاي چاپ معمولي مانند افست ورقي يا افست رول، تفاوت‌هاي زيادي به چشم مي‌‌خورد. بنابراين ماشين‌آلات و تجهيزات و مواد مصرفي و تكنيك‌ها در هر مورد خاص، به‌طور مشخص قابل مطالعه هستند.
زير درخت تنومند چاپ
آنچه در اين مقاله گفته آمد، در حد درنگي زير درخت تنومند چاپ بود و كوششي براي ارايه يك طبقه‌بندي منطقي از روش‌هاي چاپ. در اينجا به شاخه‌هاي مهمي همچون ليتوگرافي و آماده‌سازي پيش‌از‌چاپ تنها در حد اشاره نظر انداختيم و از شاخه‌هاي انبوه پس از چاپ تنها به نام‌هايي چند بسنده كرديم و از كنار مباحث بسيار مهم نرم‌افزارهاي اين رشته‌ها، خاموش و بي‌‌صدا گذشتيم.
به خاطر محدود كردن دامنه بحث، از كاربردها و محصولات گوناگون چاپي نيز جز در موارد پراكنده سخني به ميان نياورديم و مبحث گسترده مواد مصرفي به‌طور كلي مسكوت ماند. نكات فني، استانداردها و ... نيز مطرح نشدند. اما همين مقدار توضيحات و نكات جزيي كه بيان شد، بيان‌گر آن است كه چاپ، صنعتي پويا و پيشرفته است.
از تخصص‌هاي ماشين‌سازي و كارخانجات توليدي مواد مصرفي كه بگذريم، تنها در چاپخانه‌ها و مراكز خدماتي و در حد نياز مديران و كاربران سيستم‌ها، ده‌ها تخصص گوناگون از رشته‌هاي مهندسي، هنري، مديريتي و بازاريابي با اين حرفه سروكار دارند.
--------------------------------------------------------------------------------
*در ايران ابعاد ماشين‌ها، مطابق ابعاد رايج براي كاغذ با واحدي به نام <ورق> بيان ميشود كه از دقت كافي برخوردار نيست. براي مثال ابعاد 70*50 سانتي‌متر را دو ورقي و 70*100 سانتي‌متر را چهار و نيم ورقي به حساب مي‌‌آورند. همچنين 60*90 سانتي‌متر را 3 ورقي و 50*35 سانتي‌متر را يك ورقي بزرگ و 45*30 را يك ورقي كوچك مي‌‌خوانند كه در هيچ كشور ديگري شناخته شده نيست.
نويسنده: مرتضي تفرشي (اوجي)
منبع: همشهري