ایرن‏آن

مفهوم«تابعيت» و مشتقات آن از جمله مفاهيم و واژه هاي پركاربرد در ادبيات روابط بين الملل است.
واژه تابعيت (citizenship)و مشتقات آن همچون تبعه و اتباع كه از موضوعات مهم حقوق بين الملل خصوصي است به طور معمول روزي چند بار در خبرهاي مختلفي كه به رويدادهاي عرصه مناسبات بين كشورها مربوط مي شود تكرار مي گردد.

تابعيت وجود نوعي علقه و وابستگي حقوقي و سياسي يك شخص به يك جامعه سياسي (كشور) است كه متضمن حقوق و تكاليفي براي آن شخص در قبال آن جامعه سياسي مي باشد. يكي از حقوقي كه از طريق تابعيت شخص به يك كشور براي او ايجاد مي شود حمايت دولت مربوطه از آن شخص در مقابل ساير دولت هاست.

به دليل ساختار نظام بين الملل كنوني كه به تعدادي كشور خاص با حاكميت مشخص تقسيم شده به جزء موارد معدود معمولاً انسان هاي روي زمين از زن و مرد گرفته تا كوچك و بزرگ هر كدام دست كم تابعيت يك كشور را دارا هستند. در برخي موارد ممكن است افرادي ضمن حفظ تابعيت كشور اصلي خود تابعيت يك كشور ديگر را نيز به دست آورند كه از آن به عنوان تابعيت مضاعف يا دوگانه ياد مي شود.

البته همان طوري كه ذكر شد ممكن است افرادي در جهان پيدا شوند كه به دلايل مختلف از جمله جنگ ها تابعيت خود را از دست داده و تابعيت هيچ كشوري را نداشته باشند كه به آنها بي تابعيت يا «آپاتريد» مي گويند. به دليل مشكلاتي كه گسترش پديده بي تابعيتي مي تواند در جهان به بار آورد معمولاً قوانين كشورها در خصوص تابعيت به نحوي تنظيم مي شود تا از بي تابعيت شدن افراد جلوگيري شود.

اگرچه موضوع تابعيت و علقه و وابستگي حقوقي اشخاص به يك دولت بيشتر در اشخاص طبيعي (حقيقي) مصداق دارد اما با اين حال اشخاص حقوقي و نيز اشيايي همچون هواپيماها و كشتي ها نيز داراي تابعيت يك كشور خاص هستند. شركت ها معمولاً داراي تابعيت كشوري هستند كه در آن و طبق قوانين آن به ثبت رسيده و هواپيماها و كشتي ها نيز تابعيت كشوري را دارند كه با پرچم آن حركت مي كنند و قوانين و مقررات آن كشور بر آن حاكم است.

كشورهاي جهان براي ايجاد تابعيت از دو قاعده «خاك» و «خون» به طور جداگانه يا از تركيبي از آنها طبق مورد ،استفاده مي كنند. طبق قاعده خاك كه معمولاً كشورهاي مهاجرپذير آن را اعمال مي كنند هر كودكي كه در سرزمين آن كشور متولد شود صرفنظر از اين كه والدينش تابعيت كدام كشور را داشته باشند، به تابعيت كشور محل تولد درمي آيد. در قاعده خون كه معمولاً از سوي كشورهاي مهاجرفرست براي ايجاد تابعيت مورد استفاده قرار مي گيرد كودكي كه از پدر و مادر يا تنها پدر داراي تابعيت آن كشور در هر نقطه اي از جهان متولد شود به تابعيت كشور والدينش درمي آيد.

البته علاوه بر اين نوع تابعيت كه از آن به عنوان تابعيت طبيعي ياد مي شود نوع ديگر تابعيت، تابعيت اكتسابي است كه اشخاص بزرگسال مي توانند طبق مقررات با ترك يا حتي حفظ تابعيت اوليه خود به تابعيت كشور ديگري درآيند.

در كشور ما موضوع تابعيت در قانون مدني مطرح شده است. جلد دوم قانون مدني مصوب 27/1/1313 همراه با اصلاحات بعدي در مورد اشخاص است كه كتاب دوم آن طي مواد 976 تا991 مقررات مربوط به تابعيت ايران و حقوق و تكاليف آن را مشخص كرده است. به طوري كه از اين مواد برمي آيد مفاد قانون مدني ايران در بحث تابعيت تركيبي از دو قاعده خاك و خون است. همچنين در اين قانون مقرراتي براي اعطاي تابعيت ايران به خارجي هايي كه خدمت بزرگي به ايران كرده اند در نظر گرفته شده است.