ابعاد زيست محيطي بحران هاي شهري
درنگاه جامع مخاطرات (All Hazard Approach) از دوبعد مي توان به ابعاد زيست محيطي بحران هاي شهري توجه نمود.
مقدمه
طبق تعريف سازمان بهداشت جهاني، بلايا (Disaster)، به هرحادثه اي اطلاق مي شود كه باعث ايجاد صدمات، اختلالات زيست محيطي، مرگ ومير انسان ها و به هم ريختن خدمات نظام سلامت در مقياسي شود كه نياز به كمك هاي خارج از جامعه براي اداره حادثه باشد.
ليندل (Lindell) دركتاب خود به نام مقدمه اي بر مديريت شرايط اضطراري معتقد است كه بلا (Disaster) به هرحادثه اي اطلاق مي شود كه باعث كشته ومجروح شدن انسان ها، از بين رفتن اموال، و صدمات زيست محيطي شود و اداره آن بالاتر از توان يك جامعه باشد. او همچنين درتوضيح لغت Emergency آن راداراي دوبعد مي داند:
الف- كوچك بودن وقابل اداره بودن حادثه
ب- هر حادثه ناگهاني و شرايط اضطراري كه نياز به اقدام فوري داشته باشد.
بنابه تعريف ارائه شده در قانون تشكيل سازمان مديريت بحران كشور در سال 1387، بحران، شرايطي است كه در اثر حوادث، رخدادها و عملكردهاي طبيعي و انساني، بطور ناگهاني يا غيرقابل كنترل بوجود مي¬آيد و موجب ايجاد مشقت و سختي به يك مجموعه يا جامعه انساني مي¬گردد و برطرف كردن آن نياز به اقدامات اضطراري، فوري و فوق¬العاده دارد.
انواع بحران
بحران مي تواند دراثر حوادث طبيعي يا انسان ساخت ايجاد شود. درگزارش سالانه جهاني فدراسيون بين المللي صليب سرخ وهلال احمر(IFRC: International Federation of Red Crescent and Red Cross)، شيوع انواع بلايا به شرح زير گزارش شده است( شكل 7-1):
الف- طوفان ها(Storms): 24 درصد
ب- سيل ها (Floods): 24 درصد
پ- زلزله(Earthquakes): 13 درصد
ت- بلاياي مرتبط با سلامت(Health Disasters): 7 درصد
ث- حوادث صنعتي: 5 درصد
ج- انفجار ها (Explosion): 4 درصد
چ- آشوب هاي اجتماعي وسياسي (Unrest): 4 درصد
ح- برف ويخبندان: 3 درصد
خ- پناهندگي 3درصد
د- رانش زمين3 درصد
ذ- آتش فشان (Volcano): 3 درصد
ر- آتش سوزي(Fire): 2 درصد
ز- خشكسالي( Drought): 2 درصد
ژ- امنيت غذا (Food Security): 1 درصد
س- ديگر موارد: 2 درصد
سينها (Sinha) دركتاب خود، چند رويكردرابراي تقسيم بندي بلايا مطرح مي كند:
1- رويكرد جغرافيايي (Geographical): بيشتر تاكيدبر مكان وزمان ايجاد بلايا دارد.
2- رويكرد مردم شناسانه (Anthropological): بيشتر تاكيد بر آثار وپيامدهاي بلايا بر جامعه انساني دارد.
3- رويكرد جامعه شناسانه (Sociological): تاكيد بر آسيب پذيري ها و اثرات بلايا بر رفتار انساني وواكنش هاي فردي واجتماعي او دارد.
4- رويكرد مطالعات توسعه اي (Developmental Studies): تاكيد بر امدادرساني ها، مديريت پناهندگان (Refugee)، مراقبت هاي بهداشتي و ممانعت از قحطي ها مي باشد.
5- رويكرد طب بلايا و اپيدميولوژي (Disaster Medicine & Epidemiology): تاكيد بر اداره تلفات دسته جمعي، درمان صدمات و پايش همه گيري ها دارد.
6- رويكرد فني (Technical): تاكيد بر ابعاد فني و علمي بلايا دارد. مثل زلزله شناسي، آتش فشان شناسي، جنگ شناسي و...
7- رويكرد اكولوژي انساني (Human Ecology): تاكيد بر شاخص هاي رفتار انساني فرآيند تسهيل كننده قضاوت انساني درباره بلايا از طريق سازمان هاي اجتماعي دارد.
سه تيپ مختلف بلايا در سطح جهان عبارتنداز:
الف- بلاياي طبيعي (Natural Disasters):
1- مرتبط با اقليم وباد (Climate & Wind
a. طوفان هاي بادي
b. سيكلون ها (Cyclone)
c. تورنادو ها (Tornadoes)
d. طوفان هاي دريايي (Hurricane)
e. امواج جزر ومدي (Tidal Waves)
f. تيفون ها (Typhoons)
g. طوفان برف وكولاك (Blizzard)
h. مه گرفتگي (Fog)
2- مرتبط با اقليم وآب (Climate & Water):
a. سيل (Flood)
b. رگبار (Cloud Burst)
c. سيل برق آسا (Flash Flood)
d. بارندگي هاي سنگين (Heavy Rains) و باران يخي (Glaze)
e. خشكسالي (Drought)
f. ريزش برف (Snow fall)
3- مرتبط با زمين (Geological )
a. زلزله (Earthquakes)
b. سونامي (Tsunamis)
c. بهمن يا آوار برف (Avalanches)
d. رانش زمين (Landslides)
e. آتش فشان ها (Volcanic Eruptions)
f. سنگشار (Rockfall)
g. رانش لجن از كوه (Mudslide)
h. نشست زمين (Susidence)
i. ماسه هاي روان (Shifting Sands)
4- مرتبط با اقيانوس ها (Ocean)
a. جريان هاي اقيانوسي ال نينو ولا نينا (El Nino & La Nina)
5- مرتبط با فضا (Space)
a. برخورد اختر واره ها يا خرده سيارات با زمين (Asteroi Collision)
b. صاعقه (Lightning)
6- مرتبط با دما (Temperature)
a. امواج گرما (Heat Wave)
b. مه وبرف (Whiteout)
c. آتش سوزي جنگل ها (Forest & Bush Fire)
ب- بلاياي انسان ساخت (Man-Made Disasters):
1- جنگ ها
2- ايجاد حريق عمدي (Arson, Sabotage)
3- تصادفات (ريلي، زميني، هوايي، دريايي) (Accidents)
4- حوادث صنعتي (Industrial Accidents) مثل انفجارها ونشت گازهاي خطرناك
5- آتش سوزي هاي جنگلي (Wild fires)
6- انفجارهاي هسته اي (Nuclear Explosions)
7- بلاياي زيست محيطي (Ecological Disasters) مانند جنگل زدايي (Deforestation)، كويرزايي (Desertification)، آلودگي محيط زيست (Environmental Pollution)، آلودگي هوا (Air Pollution) و...
8- قحطي وبحران غذا (Famine & Food Crisis) شامل بحران هايي مانند آلودگي غذا (Food Contamination) وامنيت غذا (Food Security)
9- همه گيري ها (Epidemics)
10- شهر نشيني ( Urbanization)
11- تخريب وفروداشت زمين (Land Degradation) مانند نمك زايي (Salinization) يا قليازايي (Alkalinization)
12- مواد شيميايي سمي و فضولات خطرناك ( Toxic Chemicals and Hazardous Wastes)
13- مواد شيميايي محل كار
14- مواد آلوده داخل منزل (رادون وغير رادون)
15- آلوده كننده هاي سمي هوا
16- تخليه ازن استراتوسفر (Stratospheric Ozone Depletion)
17- باران اسيدي (Acidic Rain)
18- تشعشعات حرارتي (Thermal Radiation)
19- پيش راني آب اقيانوس (Ocean Water Intrusion)
20- آلودگي وتخليه آب هاي سطحي زمين (Groundwater Contamination & Depletion)
21- انقراض نسل حيات وحش (Wildlife Extinction)
22- مرگ ماهيان (Fish Deaths)
23- آلودگي آب هاي شيرين (Freshwater Contamination)
24- تغييرات اقليمي ناشي از آلودگي هوا (Global Warming)
25- ازبين رفتن منابع قابل بازيافت (Renewable Resource Depletion)
26- ايدز (HIV/AIDS)
27- بلاياي جمعيتي / بمب هاي جمعيتي (Population Bombs or Demographic Disaster)
28- تهديدات بيوتكنولوژيك وارگانيسم هاي تغييريافته ژنتيكي
29- بحران هاي پناهندگان (Refugee Crises)
30- جنگ هاي شهري و زاغه نشينان (Slums)
31- تحريم ها (Sanctions)
32- هراس كاذب (Plastic Panic)
33- خروج جمعيت به علل نژادپرستانه (Apartheid Forced Removals)
34- فقر (Poverty)
35- اعتياد
36- كوه نشيني (Mountaineering)
37- جنگ هاي بيولوژيك وشيميايي
38- جنگ هاي هسته اي
39- از كارافتادن ساختمان هاي عمومي وديگر زيرساخت ها
40- حمله حيوانات وگياهان وحشي (Locusts)
41- نشت نفت (Oil Spills)
42- بلاياي معادن (Mining Disasters)
43- ريختن زباله هاي هسته اي دردريا (radio-active Dumping at see)
44- تروريسم
پ- همه گيري ها (Epidemics):
1- بيماري هاي ناشي از ناقلين (Vector- born) مانند طاعون (Plague)
2- بيماري هاي ناشي از آب (Water- born)
3- بيماري هاي ناشي از غذا (Food-born)
4- بيماري هاي فرد به فرد
5- عوارض زخم ها
6- همه گيري هاي دامپزشكي (Veterinary Epidemics)
دبيرخانه راهبرد بين الملل براي كاهش خطرات بلاياي طبيعي ملل متحد، مديريت بحران (Disaster Management) را روند نظام مند به كارگيري تصميمات مديريتي، سازماندهي، تقويت مهارت هاي عملياتي وظرفيت سازي به منظور تدبير سياست ها، اتخاذ راهبردها وايجاد سازگاري درجوامع به منظور كاهش پيامدهاي زيان بار ناشي از مخاطرات طبيعي وبلاياي مرتبط با عوامل زيست محيطي و تكنولوژيك را گويند. با اين تعريف، مديريت بحران شامل كليه اشكال فعاليت واقدامات سازه اي وغير سازه اي است كه به منظور پيشگيري، اجتناب ويا محدود كردن اثرات زيان بار ناشي از مخاطرات انجام مي گيرد ونيز اقدامات مربوط به كسب آمادگي راشامل مي شود. (ISDR، 2003)
اين دبيرخانه (ISDR) همچنين مديريت شرايط اضطراري (Emergency Management) را شامل طراحي، سازماندهي وفراهم آوردن تمهيداتي مي داند كه كليه منابع وامكانات معمول دولت وسازمان هاي دولتي، سازمان هاي خصوصي داوطلب واعضاي جامعه را به طور جامع وهماهنگ براي پاسخگويي به نيازهاي ايجادشده متعاقب يك فوريت به كار مي گيرد. اين اصطلاح گاه مترادف با مديريت بلايا به كار مي رود.
سازمان فدرال مديريت بحران آمريكا (FEMA) مديريت بحران (Crisis Management) را واردشدن وسنجيدن موقعيت به منظور مرتفع نمودن وضعيت هاي خصمانه، تحقيق وكسب اطلاعات اوليه وشناسايي مورد خطا براي تحت پيگرد قانوني قرار گرفتن درنظر مي گيرد. درفرهنگ واژگان اين سازمان، مديريت بحران(Crisis Management) به معني ارزيابي به منظور شناسايي، حصول وبرنامه ريزي استفاده از منابع مورد نياز جهت پيش بيني، جلوگيري ويا رفع تهديد يا يك عمل تروريستي معني شده است.
درسال هاي اخير باتوجه به نگرش جامع تر كشورها به مقوله تهديدات (طبيعي و انسان ساز) و مراحل مختلف مديريت بحران وسطوح برنامه ريزي، عبارت مديريت جامع بحران (Comprehensive Emergency Management) بيشتر مورد استفاده قرار گرفته است. (كانتون، 2007)
در نگاه مديريت جامع بحران، توجه به همه انواع تهديدات (اعم از طبيعي، انسان ساز و جنگي)( All Hazard Approach)، همه ابعاد يك تهديد (اجتماعي، سياسي، فرهنگي، اقتصادي وامنيتي)، كليه مراحل مديريت بحران (پيشگيري تا بازسازي)، همه سطوح برنامه ريزي (سياستگذاري وبرنامه ريزي راهبردي تا برنامه ريزي عملياتي) و هماهنگي كامل بين سازمان ها (Integrated Approach) الزامي است. (ليندل، 2007)
ابعاد زيست محيطي بحران هاي شهري
درنگاه جامع مخاطرات (All Hazard Approach) از دوبعد مي توان به ابعاد زيست محيطي بحران هاي شهري توجه نمود:
1- همانگونه كه دربالا ذكر گرديد، تعداد زيادي از بحران هاي شهري اصولا جنس زيست محيطي دارند.
2- بحران ها به طور عام داراي ابعاد زيست محيطي هم هستند كه دراين مقاله بيشتر به اين بعد پرداخته مي شود.
ليست تهديدات زيست محيطي دربجران ها
1- نشت مواد خطرناك (Hazardous Materials) به محيط زيست از جمله نفت، مواد شيميايي، مواد هسته اي و تركيبات بيولوژيك
2- بحران هاي مربوط به آب آشاميدني
3- بيماري هاي بيولوژيك دام ها، معدوم سازي دام ها ودفن آنها، گسترش آلودگي به محيط زيست
4- آلودگي درياها وسواحل دريايي
5-
تعريف مواد خطرناك (HAZMAT: Hazardous Material)
يك ماده خطرناك (Dangerous Good) به هر ماده جامد، مايع يا گاز گفته مي شود كه مي تواند به انسان، ديگر موجودات زنده، اموال و محيط زيست آسيب بزند. اين مواد مي توانند راديو اكتيو، شعله ور شونده (Flammable)، منفجره (Explosive)، سمي (Toxic)، سوزاننده (Corrosive)، خطردار بيولوژيك (Biohazardous)، اكسيد كننده (Oxidizer)، خفه كننده (Asphyxiant)، آسيب زا (Pathogen) و حساسيت زا (Allergen) باشد.
ليست كليه مواد خطرناك در جداول زير آمده است (منبع: www.wikipedia.com)
For example, the Canadian Transportation of Dangerous Goods Regulations provides a description of compatibility groups.
" 1.1 Explosives with a mass explosion hazard
o Ex: TNT, dynamite, nitroglycerine.
" 1.2 Explosives with a severe projection hazard.
" 1.3 Explosives with a fire, blast or projection hazard but not a mass explosion hazard.
" 1.4 Minor fire or projection hazard (includes ammunition and most consumer fireworks).
" 1.5 An insensitive substance with a mass explosion hazard (explosion similar to 1.1)
" 1.6 Extremely insensitive articles.
The United States Department of Transportation (DOT) regulates hazmat transportation within the territory of the US.
1.1 - Explosives with a mass explosion hazard. (nitroglycerin/dynamite)
1.2 - Explosives with a blast/projection hazard.
1.3 - Explosives with a minor blast hazard. (rocket propellant, display fireworks)
1.4 - Explosives with a major fire hazard. (consumer fireworks, ammunition)
1.5 - Blasting agents.
1.6 - Extremely insensitive explosives.
Hazardous Materials
Class 1: Explosives
Hazardous Materials
Class 1.1: Explosives
Mass Explosion Hazard Hazardous Materials
Class 1.2: Explosives
Blast/Projection Hazard
Hazardous Materials
Class 1.3: Explosives
Minor Blast Hazard
Hazardous Materials
Class 1.4: Explosives
Major Fire Hazard Hazardous Materials
Class 1.5: Blasting Agents
Blasting Agents
Hazardous Materials
Class 1.6: Explosives
Extremely Insensitive Explosives
Class 2: Gases
Gases which are compressed, liquefied or dissolved under pressure as detailed below. Some gases have subsidiary risk classes; poisonous or corrosive.
" 2.1 Flammable Gas: Gases which ignite on contact with an ignition source, such as acetylene and hydrogen.
" 2.2 Non-Flammable Gases: Gases which are neither flammable nor poisonous. Includes the cryogenic gases/liquids (temperatures of below -100°C) used for cryopreservation and rocket fuels, such as nitrogen and neon.
" 2.3 Poisonous Gases: Gases liable to cause death or serious injury to human health if inhaled; examples are fluorine, chlorine, and hydrogen cyanide.
Hazardous Materials
Class 2.1: Flammable Gas
Hazardous Materials
Class 2.2: Nonflammable Gas
Hazardous Materials
Class 2.3: Poisonous Gas
Hazardous Materials
Class 2.2: Oxygen (Alternate Placard)
Hazardous Materials
Class 2.3: Inhalation Hazard (Alternate Placard)
Class 3: Flammable Liquids
Flammable liquids included in Class 3 are included in one of the following packing groups:
" Packing Group I, if they have an initial boiling point of 35°C or less at an absolute pressure of 101.3 kPa and any flash point, such as diethyl ether or carbon disulfide;
" Packing Group II, if they have an initial boiling point greater than 35°C at an absolute pressure of 101.3 kPa and a flash point less than 23°C, such as gasoline (petrol) and acetone; or
" Packing Group III, if the criteria for inclusion in Packing Group I or II are not met, such as kerosene and diesel.
Note: For further details, check the Dangerous Goods Transportation Regulations of the country of interest.
Hazardous Materials
Class 3: Flammable Liquids
Hazardous Materials
Class 3: Combustible (Alternate Placard)
Hazardous Materials
Class 3: Fuel Oil (Alternate Placard)
Hazardous Materials
Class 3: Gasoline (Alternate Placard)
Class 4: Flammable Solids
Hazardous Materials
Class 4.1: Flammable Solids
4.1 Flammable Solids: Solid substances that are easily ignited and readily combustible (nitrocellulose, magnesium, safety or strike-anywhere matches).
Hazardous Materials
Class 4.2: Spontaneously Combustible Solids
4.2 Spontaneously Combustible: Solid substances that ignite spontaneously (aluminium alkyls, white phosphorus).
Hazardous Materials
Class 4.3: Dangerous when Wet
4.3 Dangerous when Wet: Solid substances that emit a flammable gas when wet or react violently with water (sodium, calcium, potassium, calcium carbide).
Class 5: Oxidizing Agents and Organic Peroxides
Hazardous Materials
Class 5.1: Oxidizing Agent
5.1 Oxidizing agents other than organic peroxides (calcium hypochlorite, ammonium nitrate, hydrogen peroxide, potassium permanganate).
Hazardous Materials
Class 5.2: Organic Peroxide Oxidizing Agent
5.2 Organic peroxides, either in liquid or solid form (benzoyl peroxides, cumene hydroperoxide).
Class 6: Toxic and Infectious Substances
Hazardous Materials
Class 6.1: Poison
" 6.1a Toxic substances which are liable to cause death or serious injury to human health if inhaled, swallowed or by skin absorption (potassium cyanide, mercuric chloride).
" 6.1b (Now PGIII) Toxic substances which are harmful to human health (N.B this symbol is no longer authorized by the United Nations) (pesticides, methylene chloride).
Hazardous Materials
Class 6.2: Biohazard
" 6.2 Biohazardous substances; the World Health Organization (WHO) divides this class into two categories: Category A: Infectious; and Category B: Samples (virus cultures, pathology specimens, used intravenous needles).
Class 7: Radioactive Substances
Class 8: Corrosive Substances
Class 9: Miscellaneous
Hazardous Materials
Class 7: Radioactive
Radioactive substances comprise substances or a combination of substances which emit ionizing radiation (uranium, plutonium).
Hazardous Materials
Class 8: Corrosive
Corrosive substances are substances that can dissolve organic tissue or severely corrode certain metals:
" 8.1 Acids: sulfuric acid, hydrochloric acid
" 8.2 Alkalis: potassium hydroxide, sodium hydroxide
Hazardous Materials
Class 9: Miscellaneous
Hazardous substances that do not fall into the other categories (asbestos, air-bag inflators, self inflating life rafts, dry ice).
Other hazardous materials labels (CHIP)
Hazardous Materials
Hazard Symbol: C/Corrosive
Hazardous Materials
Hazard Symbol: E/Explosive
Hazardous Materials
Hazard Symbol: F/Flammable
Hazardous Materials
Hazard Symbol: N/Environmental Hazard
Hazardous Materials
Hazard Symbol: O/Oxidizing
Hazardous Materials
Hazard Symbol: T/Toxic
Hazardous Materials
Hazard Symbol: Xn/Harmful; Xi/Irritant
اصول طراحي سامانه ملي مديريت حادثه در سازمان محيط زيست كشور
براي طراحي سامانه ملي مديريت حوادث در سازمان محيط زيست كشور بايد 14 گام زير برداشته شود:
1- شناسايي تهديدات، آسيب پذيري ها و پيامدهاي زيست محيطي در هريك از انواع بحران
2- سناريوسازي زيست محيطي در انواع بحران
3- ساده سازي سناريو
4- تشكيل كارگروهي از ذي نفعان محيط زيست
5- تعيين اهداف عيني حادثه
6- تبيين محدوده عمليات زيست محيطي
7- تبيين راهكارهاي رسيون به اهداف
8- تدوين دستورالعمل هاي اجرايي
9- استخراج نقش ها
10-تحليل منابع
11- تدوين جدول نقش - سازمان
12- تدوين جدول شرح وظابف سازمان ها
13- تدوين چارت سازماني سامانه فرماندهي حادثه، سامانه هماهنگي چند سازماني درسطوح محلي، استاني وملي و سامانه ملي مديريت حادثه درسازمان محيط زيست
14- تدوين فرآيند عمليات در فازهاي هشدار، شروع عمليات، ادامه عمليات وخاتمه عمليات
سه بخش اساسي در طراحي سامانه ملي مديريت حادثه سازمان محيط زيست كشور:
1- بخش عمليات (نشت ها): اقداماتي كه دراين بخش انجام خواهدشد عبارتنداز:
2- بخش مديريت آب آشاميدني
3- بخش مديريت سازماني (تداوم خدمات سازمان): اطمينان بخشي از تداوم خدمات حياتي وكاركرد زيرساخت هاي محيط زيست پس از حوادث
نويسنده: دكتر شهرام علمداري