ایرن‏آن

شايعه عبارت است از انتقال دهان به دهان حكايت ها و اخبار غيرموثق در وضعيت هاى غيرعادى. در چنين مواقعى دو نوع خبر به صورت همزمان منتشر مى شود: 1- اخبارى كه مورد تاييد رسمى راديو و تلويزيون و مطبوعات است ?- اخبار غيرموثق و مشكوك كه به صورت غيررسمى منتشر مى شود. از آنجا كه در نگاه توده مردم، حكومت ها به مساله اى به نام «حفظ اسرار» معتقد هستند لذا به اخبار رسمى اطمينان و اعتماد صددرصد نمى كنند و به اخبار غيررسمى نيز توجه دارند.
الف: علل بروز شايعات
1- سانسور يا القاى سانسور: سانسور يا توهم سانسور يكى از مهم ترين عوامل گسترش شايعه است، زيرا مخاطب براى تكميل پازل ذهنى خود تلاش مى كند.
2- سوءظن: سوءظن باعث مى شود كه فرد مبتنى بر ذهنيت قبلى كه توام با برداشت بدبينانه بوده است به هر پديده جديد نگاه كند و چون اصل اعتماد وجود ندارد با ارجاع پديده هاى جديد به پديده هاى واقع شده قبلى، اصل شايعه را بپذيرد.
3- فقدان اطلاعات: فرض كنيد فردى از تصادف شديد يك وزير مطلع مى شود و از نحوه و نتيجه تصادف بى خبر است، اين فرد براى آرامش خود و رهايى از درگيرى ذهنى مابقى ماجرا را با سؤالات احتمالى طرح و به ديگران منتقل مى كند و تكرار اين انتقال موجب مى شود كه خبرهاى زير به اصل تصادف اضافه شود.
وزير دركما است، وزير پايش شكسته، در بيمارستان فلان شهر بسترى است، فوت كرده است، ماشين وى واژگون شده، راننده ...
ارائه اطلاعات تكميل شده مانع از رواج اين شايعه است.
4- آمادگى(ذهنيت داشتن): جامعه ما مى دانند كه در سال1377 چهار نفر توسط عناصر وزارت اطلاعات (قتل هاى زنجيره اى) كشته شدند و وزارت مذكور همين اتفاق را رسماً به عهده گرفت. ذهنيت مذكور مى تواند در حوادث بعدى نيز اين خاطره را تجديد كند كه: قتل مجهول فعلى هم مى تواند مربوط به آن دستگاه باشد، زيرا قبلاً موارد اين گونه را انجام داده اند.
5- ترس و اميد: رهايى از فشار ترس و گرايش به اميد براى رهايى از استرس و اضطراب نيز از دلايل توليد شايعه است. تنش هاى مستمر و خشونت آميز كه خستگى روانى و جسمى را به همراه دارد، مى تواند سرچشمه اين شايعه قرار گيرد.
6- حدس زيركانه: بعضاً شايعه جهت كشف يك حقيقت يا تست ضريب حساسيت افكار عمومى طرح مى شود. حدس زيركانه اگر براى مخاطبى كه مورد عمليات روانى قرار مى گيرد به عنوان يك اتهام يا پرداخت هزينه طرح شود باعث كشف پاسخ حقيقى مى شود. بدين معنى كه فرد براى فرار از تهمت، اصل ماجرا را آشكار مى كند.
7- خودنمايى: تلاش براى جلب توجه ديگران، افزايش پرستيژ نزد ديگران و تظاهر به مطلع بودن و مورد مصاحبت قرار گرفتن از دلايل عمده اين نوع شايعه است .
ب) انواع شايعات
شايعه داراى اقسام مختلفى مى باشد كه متناسب با نوع كاربرد و نوع واكنش تقسيم بندى مى شود.
1- شايعه خصمانه يا تفرقه افكنانه
اين شايعه كثيف ترين نوع شايعه است. بدين معنى كه توليد اين شايعه آگاهانه و تعمدى صورت مى گيرد. اين شايعه براى تخريب يك فرد يا نظام سياسى مورد استفاده قرار مى گيرد. بدين معنى كه متناسب با نقاط قوت و ضعف آن نظام سياسى و متناسب با تاثيرگذارى شايعه بر اعتمادزدايى و اعتبارزدايى به كار مى رود. شايعه «قتل»، «تجاوز»، «بردن افراد بازداشتى به محل نامعلوم» و «ناپديد شدن افراد» از جمله اين شايعات خصمانه به شمار مى رود كه اين روزها عليه نظام اسلامى استفاده مى شود.
2- شايعات شيطانى: اين شايعه مبتنى بر ترس است، بدين معنى كه يك فرد يا حزب براى مخفى كردن واقعيات يا نقاط آسيب پذير به توليد اخبار مبالغه آميز مى پردازد. به طور مثال يك تجمع صدنفرى، هزاران نفر عنوان مى شود، دو نفر كشته معادل ده ها نفر تبليغ مى شود. براى مخفى كردن ضعف نظامى، ميزان توليد سلاح و سلاح هاى دوربرد را چند برابر اعلام مى كنند.
3- شايعات رؤيايى: اين شايعات مبتنى بر اميد و تفكرات آرزومندانه است. بدين صورت كه فرد، نابودى يك حكومت يا فرد مخالف را شايعه مى كند، اقدامات بى اثر خود را اثرگذار جلوه مى دهد و چشم انداز آينده را مثبت جلوه مى دهد تا در پرتو آن آرامش يابد.
4- شايعه وحشت: خطر اين شايعه فورى است، لذا مخاطب بايد سريعاً واكنش نشان دهد، نظير اينكه تا لحظاتى ديگر در فلان خيابان انفجار صورت مى گيرد، تا لحظاتى ديگر سيل فرا مى رسد، بزودى مورد حمله قرار خواهيد گرفت، امروز دستگير مى شويد و ... اين شايعه حتماً توام با واكنش آنى مى باشد و موجب دردسر خواهد شد.
5- شايعه تست: شايعه تست معمولاً براى تخليه اطلاعات صورت مى گيرد، علاوه بر آن دولت ها، بسيارى از طرح هاى اجتماعى و اقتصادى را كه از واكنش عمومى نسبت به آن اطلاع دقيق ندارند مورد تست قرار مى دهند و براساس واكنش اجتماعى نسبت به انجام يا تكذيب آن اقدام مى نمايند. به طور مثال خبر آزاد شدن قيمت نان يا انحلال فلان حزب سياسى طرح مى شود و واكنش افكار عمومى قبل از اقدام سنجيده مى شود. اگر واكنش منفى و شديد باشد خود دولت ها نيز به جرگه تكذيب كنندگان شايعه مى پيوندند.
ج) اقدامات اوليه در مقابله با شايعات:
1- شايعه در ميان چه كسانى رواج بيشترى دارد: به طور مثال بين دانشجويان، اساتيد، كارگران، زنان و...
2- موضوع شايعات چيست: موضوع مورد نظر موجب ترس يا اميد مى شود
3- چه هيجانى توسط شايعه بيان مى شود: افسردگى، تعارض، نارضايتى، رنجش
د) راه هاى كنترل شايعات
براى كنترل شايعه انجام اقدامات زير ضرورى است:
1- ايجاد اعتماد نسبت به ارتباطات رسمى نظير صدا و سيما و رسانه هاى رسمى و عمومى
2- تقويت اعتماد نسبت به رهبران: رهبران به عنوان جهت دهنده افكار عمومى بايد مورد اعتماد باشند. در سال هاى اخير «اعتماد زدايى» و « اعتبار زدايى» در خصوص رهبر ان نهضت اسلامى به صورت جدى دنبال مى شود كه با وجود غول رسانه اى دشمن اين حربه تاكنون موفق نبوده است.
3- گفتن حقايق: اين مقوله تا آنجا كه به امنيت ملى آسيب نمى رساند بايد مورد توجه قرار گيرد زيرا اگر مردم به راست گويى منبع خبر اعتقاد داشته باشند، بخش هايى كه قابل بازگو شدن نيست را نيز مى پذيرند.
4- اشتغال: بسيارى دست ها موجب فعاليت زبان مى شود. مشغول بودن و اشتغال و كار و فعاليت از خالى شدن ذهن جلوگيرى مى كند و فرصت شايعه سازى يا انتقال آن را سلب مى نمايد.
5- مقابله مستقيم با شايعه سازى: اين راهكار روش مستقيم برخورد با شايعات است. به طورى كه مى توان با ايجاد «تابلوى شايعات» و نصب آن در معرض مخاطبين، خبرهاى مربوط به يك پديده را كم كم به متن اوليه در تابلو اضافه كرد، در اين صورت تناقضات موجود موجب اقناع و اصلاح ذهن مخاطب مى شود. روش دوم جهت برخورد مستقيم با شايعه ايجاد تشكيك شايعه است، بدين صورت كه شهروندان مى توانند به اين محل مراجعه يا از طريق تلفن شايعات مربوط را با مراجع رسمى چك و صحت آن را دريافت نمايند.

نويسنده: عبدالله گنجى