وظايف مدرسه و دانش‌آموز از نگاه قرآن و عترت
مدرسه خانه دوم كودك و سازنده شخصيت و رشددهنده طفل پس از پدر و مادر است و حتي در برخي از جهات مي‌توان گفت نقش مدرسه به مراتب مهمتر از نقش خانواده است از آن بابت كه كودك در مدرسه راه زندگي خود را انتخاب مي‌كند و براساس آنچه كه معلم و مربي ناظم ترسيم كرده‌اند راه زندگي را برمي‌گيرند.
مدرسه
مدرسه خانه دوم كودك و سازنده شخصيت و رشددهنده طفل پس از پدر و مادر است و حتي در برخي از جهات مي‌توان گفت نقش مدرسه به مراتب مهمتر از نقش خانواده است از آن بابت كه كودك در مدرسه راه زندگي خود را انتخاب مي‌كند و براساس آنچه كه معلم و مربي ناظم ترسيم كرده‌اند راه زندگي را برمي‌گيرند.
ماهيت مدرسه
بعضي از جوامع توجهي ندارند به اين كه انسان چه مي‌خواهد، بلكه او را به گونه‌اي تربيت مي كنند و مي‌سازند كه منظور و هدفشان تأمين شود، خواه آنان را از مرتبه وجود‌ي‌اش تنزيل دهند و مسخ كنند، يا او را به جانب كمال سوق دهند. به عبارت ديگر، به انسان نگاه ابزاري دارند.
اما در نظام‌هاي الهي، در تعليم و تربيت فرد انسان مورد توجه است؛ يعني مقصودي غير از به فعليت رساندن استعدادهاي دروني و اعتدال قوا و غرايز او ندارند، حتي هدفي كه براي تعليم و تربيت در نظر گرفته‌اند، چيزي است كه فطرت انسان خواهان آن است. در اين نظام، صلاح و سعادت انسان مورد توجه بوده و تلاش در جهت به كمال رساندن حقيقت انساني مي‌باشد.
مدرسه ارزشي
مدرسه مثبت داراي خصوصيات ذيل است:
1- محيط مدرسه و برنامه‌هاي آن نبايد متباين با محيط سالم و متعارف خانواده و جامعه باشد.
2- با دانش‌آموز طوري رفتار شود كه وقتي از مدرسه به خانه بازگشت، با نشاط باشد و الا با اذيت پدر و مادر و بهانه‌گيري‌هاي پوچ، عقده‌هاي مدرسه را خواهد گشود.
3- تشويق دانش‌آموزان به همكاري با پدر و مادر در كارهاي خانه.
4- معلم وظيفه دارد از عظمت پدر و مادر سخن بگويد و آنها را معرفي نمايد تا دانش‌آموزان با پي‌بردن به شخصيت پدر و مادر از احسان و احترام به آنها دريغ نكنند و از اطاعتشان سرباز نزنند.
5- در عمل روحيه خضوع، تواضع و فروتني را به او نشان دهند و او ببيند انسان با عظمت انساني است كه با اين‌كه توان همه كار دارد، متواضع است. امام علي(ع) مي‌فرمايد: «اصلح المسيء بحسن فعالك و دل علي الخير بجميل مقالك»(1)
6- بايد مراقبت‌هاي صحيح خانواده در امور انساني، الهي، مذهبي و علمي در مدرسه ادامه يابد و مدرسه باعث رشد و تثبيت آن شود.
7- در فرصت‌هاي مغتنم و لازم و در ساعات مناسب نشستي نزديك با والدين داشته باشد.
وظيفه دانش‌آموز در برابر معلم، مكتب و جامعه
1- دانش‌آموز مسئوليتي كه بر عهده‌اش نهاده شده را به نحو شايسته به انجام رساند تا در آينده انساني موفق در امور فردي، اجتماعي و مكتبي خويش باشد. علم، مردم را در برابر آدمي متواضع مي‌گرداند تا نيازمندي‌هاي آنان را در رشته‌اي كه تحصيل مي‌كند و متخصص آن رشته خواهد شد، برطرف سازد.
حضرت علي(ع) فرمود: «بادر الفرصه قبل أن تكون غصه»(2) «پيش از آن‌كه اندوه و ناراحتي به شما روي آورد، در فرصت شتاب كنيد» (كنايه از اين‌كه وقت را مغتنم بشماريد) و نيز فرمود «من ناهز الفرصه أمن الغصه»(3) از اندوه در امان است كسي كه فرصت را مغتنم بشمرد.
از دست دادن فرصت سبب ضايع شدن عمر است؛ البته در كنار درس خواندن، به تفريح و بازي نيز احتياج دارد، اما نه تفريح و بازي مداوم كه اوقات درس را اشغال كند. حضرت علي(ع) فرمود: «من اكثر الفكر فيما تعلم اتقن علمه و فهم مالم يكن يفهم»(4) «كسي كه بسيار فكر كند در آنچه فراگرفته علمش را محكم نموده و پي مي‌برد به چيزي كه نمي‌فهميده است.»
فراگير براي اين‌كه به حد تخصص برسد، پشتكار و اصرار بر تعلم و تفكر داشته باشد. حضرت علي(ع) فرمود «لا فقه لمن لا يديم الدرس(5) براي كسي كه دوام بر درس ندارد فهم درستي نيست.
2- وظيفه بالاتر از درس خواندن اين است كه بداند براي چه درس مي‌خواند؟ فراگير بايد از ابتدا درس را براي خوشبختي آينده خود و جامعه خود بخواند، هم اينك جامعه محتاج و نيازمند به تلاش درسي توست كه بتواني در آينده در رشد صنايع و كشاورزي و مسائل ديگر اقتصادي و فرهنگي بكوشي تا در پرتو فعاليت‌هاي اجتماعي، زندگي شخصي تو نيز به خوبي اداره شود. تو با رنج علمي‌ات مي‌تواني چند كار مهم انجام دهي و آن اين‌كه هم آبروي جامعه خود را حفظ كني و هم به شخصيت خود آبرو دهي.
مهمتر اين‌كه اگر بخواهي به علم خودت ارزش انساني بدهي و آن را به نفع خود و اجتماع استخدام كني؛ بايد در كنار علم، ادب بياموزي و از آموختن علم، هدف انساني داشته باشي، كه حضرت علي(ع) فرمود (عليكم بالعلم و الادب)(6) و بر شما باد كه علم و ادب را بياموزيد.
رسول گرامي اسلام(ص) فرمود (من اخذ العلم من اهله و عمل به نجا و من اراد به الدنيا فهو حظه)(7) كسي كه دانش را از اهلش گرفت و بدان عمل نمود نجات يافت.
3- از وظايف ديگر دانش‌آموز اين است كه دوست خوب انتخاب كند و همنشيناني سالم و بااخلاق داشته باشد. دوستاني كه از هر جهت خوب بوده و مصاحب و رفيق درستكاري باشد. دوستان مناسب مي‌توانند نقش مهمي در مثبت بودن زندگي انسان داشته باشند، فرد كسل و تنبل رفيقش را به تنبلي دعوت مي‌كند، در صورتي كه افراد فعال و درس‌خوان و مؤدب، دوستانشان را به كار و تلاش وادار مي‌كنند. قرآن درباره همنشيني افراد صالح مي‌فرمايد (واصبر نفسك مع‌الذين يدعون ربهم بالغداوه والعشي بريدون وجهه(8) خويشن را با نهايت شكيبايي به مصاحبت و محبت آنان كه پروردگارشان را صبح و شام مي‌خوانند و رضاي او را مي‌طلبند وادار كن.
حضرت علي(ع) فرمود (صحبه الولي اللبيب حياه الروح) (9) رفيق شدن با دوست عاقل، حيات روح است. همچنين قرآن از پشيماني كساني كه در دنيا دوستاني بد برگزيدند، ياد مي‌كند؛ آن جا كه مي‌فرمايد (يا ويلتي ليتني لم اتخذ فلاناً خليلاً؛ لقد اضلني عن الذكر بعد اذجائني و كان الشيطان لانسان خذولا)(10) واي بر من! اي كاش فلاني را به دوستي نمي‌گرفتم (كه رفاقت او) مرا از ذكر «ياد خدا» گمراه كرد (يا از پيروي قرآن محروم ساخت) بعد از آن كه دستورات (قرآن) به من رسيد. و دوستي شيطان براي انسان مايه خذلان است.
اگر دانش‌آموز بخواهد دوست خوبي براي ديگران باشد، بايد نفس خويش را به صفات انساني مزين گرداند.
حضرت علي(ع) فرمود (من لم يحسن خلقه لم ينتفع به قرينه) (11) كسي كه اخلاقش را نيكو نگرداند همنشين و دوستش از او سودي نبرد.
با توجه به نكات مزبور روشن مي‌شود كه در انتخاب دوست نهايت دقت را بايد داشت با هر كس نبايد مصاحب و رفيق شد و قبل از امتحان افراد، نبايد آنها را دوست جدي گرفت و به آنها مطمئن شد. حضرت علي(ع) فرمود (لا تثق بالصديق قبل الخبره) (12) قبل از امتحان به دوستي كسي اطمينان نداشته باش.
4- دانش‌آموز وظيفه دارد به مدرسه و معلم احترام گذاشته و در هنگام سخن گفتن معلم گوش فرا داده و در كلاس درس سكوت را رعايت نمايد. تا از او سؤال نشده، لب به كلام باز نكند و در هنگام صحبت با معلم، متين و باوقار سخن بگويد.
امام زين‌العابدين(ع) فرمود: «و اما حق ما سائسك بالعلم فالتعظيم له والتوقير لمجلسه و حسن الاستماع اليه...» اما حق پدر علمي و استاد تو، تعظيم او و احترام به مجلس او و خوب گوش دادن به اوست. فهم و هوش خودت را برايش حاضر و آماده كن و قلبت را براي او پاك نماي و با ترك لذات و صرفنظر از خواسته‌هاي نفساني، چشمت را براي او تجلي بخشي و روشن سازي و در آنچه به تو مي‌آموزد، به راستي رسول او باشي كه آن را به نادانان برساني و اين رسالت را به خوبي ادا كني و در آرايش خيانت نورزي نيز از جانب او به آن رسالت قيام كني تا هنگامي كه عهده‌دار آن هستي.(13)
5- از مسائلي كه دانش‌آموز در هر سطح بايد بدان توجه داشته باشد، مسئله كتابت و نوشتن مطالب بيان شده از سوي معلم و نيز نوشتن خلاصه و چكيده كتبي است كه مطالعه مي‌كند تا بتواند در موارد لزوم از آنها بهره‌مند شود. چه بسا با گذشت زمان، مطالب يادداشت نشده موجب نقص در دانش شخص تحصيلكرده مي‌گردد. رسول مكرم اسلام(ص) مي‌فرمايد: «قيدوالعلم، قيل: و ما تقييده؟ قال كتابته»(14)
امام مجتبي(ع) در سفارش به فرزندان و برادرزادگان خود فرمود: «انكم صغار قوم و يوشك ان تكونوا كبار قوم آخرين فتعلموا العلم فمن لم يستطع منكم ان يحفظه فيلكتبه و ليضعه في بيته»(15)
6- روش مطالعه نيز از مسائلي است كه دانش‌آموز براي پيشرفت در دانش بايد مورد توجه قرار دهد، كيفيت مطالعه، تنوع در آن، انتخاب بهترين ساعات براي مطالعه، آرامش روحي در مطالعه و... از مسائلي هستند كه متعلم بايد بدان آگاه باشد و اين وظيفه معلم است كه روش مطالعه را به آنها بياموزاند.
7- متربي (شاگرد و فراگير) بايد به مردمي كه در اجتماع و جامعه مشغول كار و كوشش هستند، احترام بگذارد و تكريم به آنها را فراموش نكند. او بايد بداند كه با تلاش ديگران است كه قادر به درس خواندن و زندگي راحت است.
بنابراين مردم در جامعه خدمتگزارند و بايد به آنها احترام گذارد.(16)