ایرن‏آن

در زمان خلفاي قبل از علي(ع) رسم شده بود كه تقسيم اموال بيت المال از حالت تساوي به درآمده و هر كس زودتر ايمان آورده بود سهم بيشتري دريافت مي كرد. امام علي(ع) بر اين باور بودند كه اين قضيه تبعيض بوده و وجه شرعي ندارد و به هر فردي سهمي مساوي از بيت المال اختصاص دادند كه اين امر موجب شد برخي صحابه مانند طلحه و زبير سر به اعتراض برداشته و علم جنگ برافرازند و يا به سوي معاويه بشتابند. عبدا... بن عباس در نامه اي كه به امام حسن(ع) نوشته به اين نكته اشاره مي كند كه مردم به اين علت پدرت را رها كرده و به سوي معاويه شتافتند كه در تقسيم بيت المال به صورت مساوي برخورد كرد و آنها تحمل اين مطلب را نداشتند (ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج. 16) و چنين بود كه سابقه داران جهاد و مبارزه در راه اسلام در جستجوي ويژه خواري و هواي نفس غلتيدند و گرفتار حب دنيا شده و در دامن رقيبان امام(ع) و مخالفان حضرت جمع شده و حتي قتل عثمان را به امام علي(ع) نسبت دادند.
2- ضعف بنيه ايماني و اعتقادي:
از مواردي كه به عنوان زمينه و بستر مساعد براي ايجاد فتنه در جامعه است ضعف بنيه ايماني و اعتقادي فتنه گران و افراد دنباله رو آنهاست. اين مسئله گاهي در چهره نفاق درون جامعه اسلامي ظاهر مي گردد. به اين معنا كه جريان ها، گروه ها و افرادي در جامعه به اموري تظاهر مي كنند كه در واقع به آنها اعتقادي نداشته يا اعتقادشان سست و ضعيف است. اين مسئله موجب مي شود كه در صورت مهيا شدن زمينه هاي اجتماعي براي پذيرش اين ادعاهاي تظاهرگونه، جريان نفاق بتواند عده اي را گمراه و به بيراهه بكشاند و باعث به وجود آمدن فتنه در جامعه شود.
3- عدم تفكيك حق از باطل:
يكي از زمينه هاي بروز فتنه سردرگمي فرد نسبت به تشخيص حق و باطل از يكديگر است. اميرالمؤمنين علي(ع) دراين باره مي فرمايند: فلو ان الباطل خلص من مزاج الحق لم يخف علي المر تادين ولو ان الحق خلص من لبس الباطل انقطعت عنه السن المعاندين و لكن يؤخذ من هذا ضغث و من هذا ضغث فيمزجان فهنا لك يستولي الشيطان علي اوليائه» (خطبه 50)
اگر باطل با حق در نياميزد، كار باطل پيش نمي رود و اگر حق از باطل جدا و خالص مي گشت زبان دشمنان قطع مي گرديد. اما قسمتي از حق و قسمتي از باطل را مي گيرند و به هم مي آميزند و آنجاست كه شيطان بر دوستان خود چيره مي گردد.
ب- عوامل اجتماعي
1- بدعت گذاري در قوانين
اميرالمؤمنين علي(ع) در ادامه سخنشان درباره سرآغاز و منشأ پيدايش فتنه علاوه بر موضوع هواپرستي به بحث بدعتگذاري در احكام نيز اشاره و مي فرمايند: «انما بدء وقوع الفتن اهواء تتبع و احكام تتبدع يخالف فيها كتا ب الله و يتولي عليها رجال رجالا علي غير دين الله» (خطبه 50)
همانا سرچشمه فتنه ها هواپرستي و بدعت گذاري است كه در احكام صورت مي پذيرد كه در آن با كتاب خدا مخالفت مي شود و گروهي (با دو انحراف ياد شده) بر گروه ديگربر خلاف دين خدا سلطه و ولايت مي يابند.
از كلام مذكور دو نكته اساسي فهميده مي شود: نخست اينكه با رواج بدعتها كتاب خدا مورد مخالفت واقع مي شود و دوم آن كه وقتي پايه بدعتي در جامعه محكم شد براساس آن عده اي به ناحق و نه از سر شايستگي و حقانيت بر ديگران سروري و مهتري مي كنند و ضوابط شرعي و ديني در اين باره به كنار نهاده مي شود. در چنين وضعيتي است كه بستر اجتماع آماده انعقاد نطفه فتنه مي شود.
2- تفرقه و اختلاف:
اميرالمؤمنين علي(ع) بعداز حادثه تأسف بارصفين و حكميت تحميلي كه مردم طريق هدايت را گم كرده و حبل الهي را از دست داده بودند و در سرگرداني و تحير به سر مي بردند خطاب به آنها سخناني ايراد مي فرمايند و در آن تفرقه پراكندگي قلوب و آراي مردم را زمينه ساز فتنه مي دانند. «ان الشيطان يسني لكم طرقه و يريد ان يحل دينكم عقده عقده ، و يعطيكم بالجماعه الفرقه و بالفرقه الفتنه » (خطبه 121)
همانا شيطان راه هاي ضلال و گمراهي خود را براي شما آسان جلوه مي دهد تا گره هاي محكم دين شما را يكي پس از ديگري بگشايد و به جاي وحدت و هماهنگي، بر تفرقه و پراكندگي شما بيفزايد و در تفرقه و اختلاف راه فتنه هموار مي شود.
3- خلل در رابطه امت و حاكمان:
در منطق اسلام، رابطه ميان امت و حاكمان يكطرفه نيست بلكه حقوقي متقابل مطرح است كه به واسطه آن طرفين بر يكديگر حقي دارند. رعايت حقوق طرفين لازمه ثبات سياسي و اجتماعي نظام است. حضرت علي(ع) در اين باره مي فرمايند:
«و آن گاه كه مردم حق رهبري را اداء كند و زمامدار حق مردم را بپردازد، حق در آن جامعه عزت يابد و راه هاي دين پديدار و نشانه هاي عدالت برقرار و سنت پيامبر پايدار گردد... و اميدواري و طمع دشمنان به يأس مبدل گردد. اما اگر مردم بر حكومت بشورند و غلبه كنند يا زمامدار بررعيت ستم و تعدي روا دارد نشانه هاي ستم آشكار و نيرنگ بازي در دين فراوان مي گردد و راه گسترده سنت پيامبر متروك، هواپرستي فراوان، احكام دين تعطيل و بيماريهاي دل فراوان مي شود.» (خطبه 612) بنابراين مشخص مي شود كه رعايت اين حقوق متقابل از اهميت و ارزش بسياري برخوردار است و عدم تحقق آن در بروز فتنه تأثيرگذار خواهد بود.

نويسنده: محسن محمدي الموتي