ويكي پديا، پيريختن روي ماسه روان
واقعيت اين است كه به عنوان يك منبع اطلاعات براي مقالهاي تخصصي يا آكادميك به هيچ وجه نميتوان به اطلاعات دانشنامه ويكي پديا اتكا يا اكتفا كرد؛ چنين كاري مثل ساختن بنايي است كه پي آن روي ماسه روان بيابان ريخته شده باشد.
شايد شما هم تا به حال عبارت «دانشنامه ويكي پديا» را در ميان منابع علمي مقالاتي در روزنامهها، نشريات تخصصي و آكادميك و حتي پايان نامههاي دانشگاهي ديده باشيد. نام «ويكي پديا» خيلي دهان پركن به نظر ميرسد، مخصوصا كه عنوان «دانشنامه» يا «دايره المعارف اينترنتي» را در پيشوند خود دارد، اما واقعيت اين است كه به عنوان يك منبع اطلاعات براي مقالهاي تخصصي يا آكادميك به هيچ وجه نميتوان به اطلاعات اين دانشنامه اتكا يا اكتفا كرد؛ چنين كاري مثل ساختن بنايي است كه پي آن روي ماسه روان بيابان ريخته شده باشد.
ويكي پديا چيست؟
ويكي پديا يك دانشنامه آنلاين رايگان است كه هركسي ميتواند به مطالب آن اضافه و يا آن را تصحيح كند، مداخلي در آن به وجود بياورد يا مطالب يك مدخل را تغيير دهد. نام «ويكي پديا» واژه و مفهومي است كه مركب از دو واژه «ويكي» (نوعي وب سايت مشاركتي) و «انسايكلوپديا» (به معني دايره المعارف يا دانشنامه) است. اين سايت اينترنتي در اوايل سال 2001 ميلادي بنيانگذاري شده و از آن زمان ميليونها مقاله و مدخل در چندين زبان به آن افزوده شده است. طبق آمار اعلام شده در ابتداي بهار 2009 ، بيش از دو ميليون و 820 هزار مقاله انگليسي، 875 هزار مقاله به زبان آلماني، 774 هزار مقاله فرانسوي، 568 هزار مقاله چيني و 585 هزار مقاله لهستاني در ويكيپديا ميتوان يافت (گاردين، 5 آوريل 2009). در مجموع، بيش از 75 هزار نفر به صورت فعال و مداوم در به وجود آوردن حدود ده ميليون مقاله به بيش از 260 زبان سهيم هستند. عليرغم مشكلات و نگرانيهايي كه به خاطر امكان اصلاح مطالب ويكيپديا توسط همه افراد، درباره كيفيت اطلاعات آن وجود دارد، اين سياست باز هم يكي از پرطرفدارترين منابع آنلاين اطلاعات است. طبق آمار 2008، ويكي پديا بعد از سايتهايي مانند ياهو، گوگل، ماي اسپيس و ايبي، با هفتصد ميليون بازديد در سال، هشتمين پايگاه اطلاعاتي از نظر تعداد مراجعين در جهان است.
ويكي پديا مرز ميان توليد و مصرف دانش را از بين ميبرد و به افراد اجازه ميدهد كه علاوه بر استفاده از علم، توليد علم كنند و خودشان را عضوي از جمعيت علاقهمند به يك موضوع بدانند. مداخل و سرفصلهاي ويكيپديا ممكن است عمومي يا كاملا تخصصي باشند. اين سايت به كاربران امكان ميدهد كه اطلاعات را به شيوههاي مختلف سازماندهي و در داخل هر مقاله سرفصلهاي گوناگوني را منظور كنند. شما در هر مقاله ممكن است ارجاعهاي متعددي به مقالات ديگر در خود ويكي پديا يا خارج از آن بيابيد. همچنين ميتوانيد فهرستي از منابع داشته باشيد كه تعدادي از آنها به صورت آنلاين در دسترستان باشند.
تاريخچه ويكي پديا
گسترش شبكه جهاني اينترنت در دهه 1990 ميلادي عدهاي را به صرافت ايجاد دانشنامههاي اينترنتي انداخت؛ از جمله «رابرت مك هنر» بودكه در در سال 1993 تلاش كرد دانشنامهاي به نام «اينترپديا» پديد آورد، اما در نهايت اين كوششها به ايجاد يك دانشنامه بزرگ و فراگير جهاني منجر نشد. در سال 1999 «ريچارد استالمن» در مقالهاي با عنوان «دانشنامه جهاني و منابع آموزشي آزاد» به مواهب چنين منبعي اشاره كرد و ضمن آن اصولي را برشمرد كه دو سال بعد به پيدايش ويكيپديا انجاميد. در سال 2000 پروژه ساختن دانشنامهاي اينترنتي در دستور كار قرار گرفت كه در آن زمان Nupedia نام داشت. بنيانگذار اين پروژه «جيمي ويلز» بود كه «لري سنگر» دانش آموخته رشته فلسفه، را به عنوان سردبير تمام وقت دانشنامه به كار گماشت. كار روي اين پروژه به كندي پيش ميرفت. لري سنگر و همكاران وي در سال اول فقط توانستند 12 مدخل به وجود بياورند. ويلز و سينگر به اين نتيجه رسيدند كه بايد روش بهتري براي تسريع در ايجاد اين دانشنامه پيدا كنند و بالاخره در مشورت با يك برنامه نويس به نام «بن كوويتز» به ايده استفاده از نرم افزار «ويكي» رسيدند كه روشي مشاركتي براي ساختن يك دانشنامه را با استفاده از كاربران سراسر جهان امكانپذير ميساخت. سرانجام ويلز در تاريخ دهم ژانويه 2001 مقالهاي را با عنوان «بياييد يك ويكي بسازيم» روي سايت خود قرار داد و مزايا و روش ايجاد دانشنامه اينترنتي را در آن شرح داد.
سايت wikipedia.com در تاريخ پانزدهم ژانويه 2001 رسما پا به عرصه گذاشت. اين سايت كه Server آن در «سن ديه گو» كاليفرنيا قرار داشت، با همكاري و سرمايه گذاري شركت Bomis راه اندازي شد كه كاركنان آن از جمله «تيم شل»، «جرمي رزنفلد» و «جيسن ريچي» نقش مهمي در پيشبرد دانشنامه داشتند. ابتدا چند آگهي اينترنتي توانست توجه بسياري را به خود جلب كند. سپس بنيانگذاران به فكر استفاده از رسانههاي ديگر افتادند و اولين آگهي رسانهاي غير اينترنتي خود را در بيستم سپتامبر 2001 در نيويورك تايمز چاپ كردند. تعداد مقالات نوشته شده تا دوازدهم فوريه 2001 به يك هزار مقاله رسيد. در هفتم سپتامبر آن سال از مرز ده هزار گذشت و در پايان آن سال بيش از بيست هزار مدخل در دانشنامه اينترنتي ويكيپديا گرد آمد. در سال بعد اين سايت به رقم حدود هزار و پانصد مقاله در ماه رسيد و تعداد مقالاتش در سيام آگوست 2002 از چهل هزار فراتر رفت. اين نرخ رشد به طور مستمر افزايش يافت. بيش از يكصدهزار مدخل در آغاز سال 2003، به حدود پانصد هزار مدخل در پايان اين سال افزايش يافت و بيش از يك ميليون مقاله به بيش از يكصد زبان در پايان سال 2004 رسيد. اكنون در هشتمين سال پيدايش ويكيپديا تعداد مقالات موجود در اين دانشنامه به ده ميليون مقاله رسيده و تعداد زبانهاي موجود در اين سايت از260 زبان تجاوز كرده است كه زبانهاي فارسي، فارسي تاجيكي، كردي، پشتو، گيلكي و مازندراني نيز در ميان اين زبانها ديده ميشوند.در حال حاضر مقر اصلي اين سايت در «تامپاي فلوريدا» است و در «آمستردام» هلند و «سئول» كره جنوبي نيز دو پايگاه پشتيبان براي آن وجود دارد. پروژه ويكي پديا را بنياد غير انتفاعي ويكي مديا اداره و هدايت ميكند. آنطور كه در صفحه اصلي ويكي پدياي فارسي ذكر شده، بنياد ويكي مديا پروژه هاي چند زبانه ديگري را با محتويات آزاد نيز در دست اقدام دارد كه عبارتند از: ويكي واژه (فرهنگ واژه ها و اصطلاح نامه)، ويكي نَسك (متون و كتابچه راهنماهاي آزاد)، ويكي گفتاورد (مجموعه اي از نقل قول ها)، ويكي نبشته (متون پايه و مرجع آزاد)، ويكي گونه (راهنماي گونه هاي زيستي)، ويكي گزارش (مرجع خبري با محتواي آزاد)، ويكي انبار (انبار پرونده هاي چند رسانهاي عمومي) و فراويكي (هماهنگ كننده پروژه هاي ويكي پديا).
چه كساني از ويكيپديا استفاده ميكنند؟
استفادهكنندگان از ويكيپديا بسيار زياد و طيف آنان بسيار وسيع و متنوع است. دانشگاهيان و محققان آكادميك از جمله افرادي هستند كه از اين سايت بهره ميبرند و دانشآموزان و صاحبان حرفههاي گوناگون و افراد عادي نيز از آن استفاده ميكنند. ويكيپديا يك ابزار جستوجوي اوليه در اينترنت براي اكثر محققين است. البته محققان آكادميك ميدانند كه مطالب موجود در ويكيپديا فقط جنبه اطلاعات اوليه دارد كه ممكن است موثق يا ناموثق باشد. بنابراين با ديدي انتقادي به يافتههاي خود در ويكيپديا نگاه ميكنند. در تعدادي از مراكز تحقيقاتي نيز محدوديتهايي براي استفاده از اين سايت قائل شدهاند چرا كه ناردست بودن برخي مطالب اين سايت برايشان ثابت شده است. مثلا در دپارتمان تاريخ كالج «ميدلبري» ايالات متحده، هرگونه كاربرد واژه ويكيپديا در منابع مقالات يا امتحانات ممنوع است. با اين حال تعدادي از آكادميسينها اين سايت را همچنان ابزار تحقيقاتي و تحصيلي مناسبي به شمار ميآورند.
ويكيپديا چگونه كار ميكند؟
كاربران ميتوانند با استفاده از كليدواژههاي جستوجو، مقالات و اطلاعات و عكسهاي مربوطه را در سايت ويكيپديا بيابند و لينكهاي موجود در آن مدخل خاص را دنبال كنند. در بعضي از صفحات ويكيپديا علامتي درج شده است كه نشان ميدهد مثلا اين مقاله بيش از حد قديمي است و احتمالا اطلاعات آن به روز نشده يا هيچ منبع اطلاعاتي براي آن ذكر نكردهاند و ممكن است چندان موثق نباشد. همچنين اين سايت همگان را به مشاركت در تبادل اطلاعات ترغيب ميكند. با آنكه ويكي پديا نويسندگان مقالات را به ثبت نام تشويق ميكند، اين كار را الزامي نكرده است. به هرحال، هركس كه مطلبي در ويكيپديا مينويسد، بايد بداند كه كاربران ديگر ممكن است آن را تغيير بدهند. تعدادي از مقالات كه حساسيتهاي خاصي در موردشان وجود دارد استثنائا مشمول قيد «حفاظت شده» يا «نيمه حفاظت شده» هستند تا افرادي كه اجازه رسمي ندارند نتوانند آنها را تغيير بدهند.
مزايا
دانشنامه ويكيپديا اين اختيار را كه يك مطلب تا چه اندازه درك شود و عمق آن چقدر باشد، به خود مراجعان ميدهد. بسياري از اصطلاحات نوظهور و مفاهيم گنگ و پيچيده را كه در دانشنامههاي معمولي وجود ندارد، در ويكيپديا ميتوان يافت. مقدار مطالب مربوط به يك سرفصل و طول و تفصيل آن در ويكيپديا نشان دهنده ميزان علاقه مردم به آن موضوع خاص است. اين دانشنامه به دانشجويان امكان ميدهد كه كاربردهاي تحقيق خود را ارتقا دهند و دانستههاي خود را در مقابل ساير منابع اطلاعات ارزيابي كنند تا به اين ترتيب در جامعه جهاني توليد علم حضور داشته باشند. ويكيپديا خود ميتواند معياري باشد براي سنجش وضوح اطلاعات و دسترسي آزاد به آن در سطح بينالمللي.
معايب
برخلاف دانشنامههاي سنتي كه به صورت منظم و طبق ضوابط و مقررات سفت و سخت مورد بازبيني قرار ميگيرند، در ويكيپديا اين ضوابط وجود ندارد و جاي آن را سرعت ارايه اطلاعات و امكان مشاركت همگان در فراهم آوردن دانش گرفته است. در نتيجه، ارزش و درصد اطمينان به هر يك از اطلاعات ارايه شده در اين دانشنامه به افرادي برميگردد كه آن را پديد آوردهاند و اطلاعات موجود در آن همگن نيست. در اينجا انتخاب موضوع و نحوه ارايه اطلاعات مربوط به آن كاملا به افراد علاقهمند به موضوع بستگي دارد و ارزش آكادميك ملاك نيست. در ويكيپديا ممكن است يك ترانه عامه پسند يا اپيزودي از يك كمدي تلويزيوني، مدخلي جداگانه به خود اختصاص دهد كه بسيار بيشتر از مباحث مهم آكادميك به آن پرداخته شده است. مقالهاي درباره «سرزمين مياني» زاده خيال «جي. آر آر. تالكين» نويسنده «ارباب حلقهها» در ويكيپديا آنقدر طول و تفصيل دارد كه بعيد است مدخل مربوط به يك كشور واقعي بتواند به پاي آن برسد. مشكل ديگر، موقتي بودن مطالب اين دانشنامه است. حتي اگر در زماني خاص ثابت شود كه مقالهاي در ويكيپديا موثق و معتبر است، لحظهاي بعد ممكن است همين مقاله تغيير كند. بنابراين اشاره به ويكيپديا به عنوان يك منبع، خالي از اشكال نيست.
انتشار مطالب غيرموثق در ويكيپديا خصوصا زندگينامه افراد مشهور، يا ساختن شخصيتهاي تخيلي تاكنون بارها جنجال آفريده است.
ويكي پديا و زبان فارسي
تفاوت ساختاري خط و زبان فارسي با خط و زبانهاي لاتين باعث بروز مشكلاتي در نحوه استفاده از ويكي پديا در ايران و در ميان ساير فارسي زبانان شده است. هنوز يك خط و زبان استاندارد فارسي براي استفاده در كامپيوترهاي شخصي و اينترنت تعيين نشده است. اين نكته گاهي براي كاربراني كه ميخواهند از ويكي پدياي فارسي استفاده كنند، مسئله آفرين ميشود. همين مسئله تا اندازهاي ضريب نفوذ كاربران فارسي زبان به اينترنت را پايين ميآورد و باعث ميشود بسياري از فارسي زبانان به اينترنت به طور اعم و به دانشنامه ويكي پديا به طور اخص، دسترسي نداشته باشند. پايين بودن سرعت اينترنت به طور كلي در ايران مشكل ديگري است كه بسياري از كاربران فارسي زبان با آن درگيرند. مشكل كپي رايت در ايران و عدم دسترسي به بسياري از پايگاههاي اينترنتي براي دستيابي به اطلاعات مكتوب و همچنين به عكسهاي لازم براي سازماندهي يك مقاله نيز مسئله ديگري است كه موجب ايجاد محدوديت در توليد مقالات به زبان فارسي ميشود و ويكي پدياي فارسي را كمحجم ميسازد. در حال حاضر تعداد نوشتارهاي به زبان فارسي در ويكي پديا حدود 58 هزار مقاله است.
آينده ويكي پديا
ويكي پديا به علت ويژگيهايش ثابت كرده كه دانشنامه مفيدي است و از اين رو پروژههايي مشابه با آن نيز در حوزههاي مختلف تخصصي اينترنت به جريان افتاده است كه تشخيص مصرف كننده از توليدكننده اطلاعات در آنها امكانپذير نيست. با اين حال ترديدهايي كه درباره صحت مطالب حاضر در ويكيپديا به وجود آمده، گردانندگان را به اين فكر انداخته كه سايت ديگر و مشابهي با اعتبار و صحت بيشتر به وجود بياورند. اين دانشنامه «سيتيزنديوم» نام دارد. لري سنگر، يكي از بنيانگذاران ويكيپديا، هدف از ايجاد سيتيزنديوم بر مبناي ويكي پديا را «بهسازي مدل ويكيپديا با افزودن نظارتي ملايم از سوي متخصصين و الزامي كردن استفاده از نامهاي واقعي براي شركتكنندگان» اعلام كرده است.
نويسنده: ساسان گلفر