ایرن‏آن

شروع شايعه پردازي به صورت امروزي را به زمان جنگ جهاني دوم نسبت داده اند كه عمدتاً در كشورهاي درگير جنگ روي داده است. از همان زمان نيز تعاريف مختلفي از اين پديده اجتماعي، سياسي ارائه شده كه عمدتاً روي اين نكته اتفاق نظر داشته اند كه شايعه مطالبي را درباره مسائل مورد نگراني جامعه بيان مي كند كه غير مستند و مستدل مي باشد.
در حقيقت نمي توان گفت كه شايعه مطلبي است كه اساساً از ريشه نادرست است بلكه بر مبناي حقيقت بنا مي شود و با توجه به حساسيت هاي عمومي روي موضوع، با مطالبي غيرواقعي و هدفمند تركيب شده و به عنوان خبر و اطلاع مورد استناد قرار مي گيرد.
اگرچه عده اي هدف شايعه را تلاش در جست وجوي حقيقت حوادث و مطالب بيان مي نمايند و خصوصاً آن را ناشي از كمبود اطلاعات واقعي و شفاف و علاقه مردم به دانستن بيان مي كنند اما واقعيت اين است كه ظرافت سازندگان شايعه و همراه نمودن بخشي از جامعه در جريان نشر شايعه نمي تواند صرفاً در راستاي دلايل فوق باشد بلكه اهدافي پيدا و پنهان در جريان توليد و نشر شايعه وجود دارد كه بدان معنا مي بخشد.
امروزه دستگاه هاي جاسوسي و تبليغاتي بيگانه با دستكاري عقايد كه عمدتاً متكي به ابزار رسانه اي است (آنچه در حوادث پس از انتخابات دهمين دوره رياست جمهوري شكل گرفت مي تواند دليلي بر اين گفته تلقي گردد) حجم وسيعي از شايعات را به منظور تأثير بر افكار عمومي پردازش نموده اند.
شايعه، روحيه عمومي جامعه را تضعيف نموده و اربابان شايعه پرداز، جو بي اعتمادي و تفرقه را رواج مي دهند. اين خصلت شايعه است كه نياز به اثبات و دليل ندارد ولي همواره حاكم است. دستگاه هاي شايعه پرداز ماهرانه با آميخته نمودن حجم وسيعي از اخبار واقعي، مطالب غيرواقعي را به جامعه تلقين مي نمايند.
در طول سال هاي پس از انقلاب اسلامي، حجم گسترده اي از شايعات عليه نظام و مسئولان آن در راستاي عمليات رواني غرب مطرح گرديد كه اهداف ذيل را تعقيب مي كردند:
- القاي ناتواني مسئولان در اداره حكومت و ناكارآمد نشان دادن حكومت ديني؛
- وجود اختناق و فقدان آزادي در كشور؛
- جعل اخبار مربوط به حضور مردم در صحنه هاي دفاع از انقلاب و نظام؛
- تضعيف نهادهاي ارزشي و ديني؛
- تضعيف روحانيت و مرجعيت؛
بايد گفت براي دستگاه هاي جاسوسي بيگانه مهم نيست كه در سير شايعه پردازي هاي خود بتوانند چه ميزان از افراد جامعه را همراه خود سازند بلكه مهم اين است كه نزد افكار عمومي شبهات و شايعات زيادي را منتشر سازند و بدون بررسي صحت يا سقم آن مجدداً شايعه اي ديگر و شبهه اي ديگر تا ضمن ناامن نشان دادن وضعيت جامعه بتوانند به اهداف خود دست پيدا كنند.

خصوصيات شايعه:
1- سرعت انتشار و گسترش؛
2- پذيرش آن از سوي مخاطبين بدون نياز به بررسي و دقت نظر كه به دليل نهفتگي بخش هايي از حقيقت درون متن شايعه مي باشد.
3- بي اعتنا به محدوديت هاي زماني و مكاني (شايعه مرزهاي زمان و مكان را در مي نوردد)؛
4- همواره قرباني دارد؛
5- فقط با تكرار مي تواند مورد قبول جامعه قرار بگيرد لذا در پردازش آن بسيار تلاش مي شود و به تبليغات روي شايعه اهميت زيادي داده مي شود.

روند شكل گيري شايعه
1- شايعه ابتدا در گستره وسيعي از جامعه شكل مي گيرد. در اين مرحله تكيه زيادي بر رسانه ها وجود دارد و شايعه پردازان با استفاده از برخي خلأهاي اطلاع رساني و... به انتشار شايعه مي پردازند. در سير پيدايش هر شايعه معمولاً نفر اولي وجود دارد كه صحت شايعه به وي مستند مي شود و معمولاً نوعي رابطه اعتمادآميز بين شنونده و گوينده وجود دارد.
2- برخي افراد به صورت دهان به دهان نيز در گسترش دامنه شايعه نقش دارند و تشديد اين امر زماني به اوج مي رسد كه شفافيت اطلاعات در پائين ترين سطح ممكن باشد. در ميان اين افراد جداي از سياسيون و احزاب، برخي به واسطه سرگرمي و تفريح و برخي به دليل فشارهاي عصبي در گسترش دامنه شايعه نقش دارند. ضمن اينكه متخصصين و روشنفكران به لحاظ نقش تخصصي خود و عده اي ديگر كه سعي دارند خود را متفاوت از ديگران نمايش دهند نيز از جمله عوامل گسترش شايعات هستند.
3- شايعه به دليل گسترش يافتن آن داراي ابعاد قانوني شده و مخالفت با آن به مفهوم مخالفت با حقيقت قلمداد مي شود. (شايعاتي در قبل و بعد از انتخابات اخير توسط برخي جريان هاي سياسي مشكوك به طور وسيع در سطح جامعه پخش گرديد و هدف آن القاي تقلب در انتخابات بود و مخالفت با اين موضوع نيز به منزله گناهي نابخشودني از سوي اين جريانات سياسي وابسته تلقي مي گرديد.)
4- در نهايت شايعه باعث تغيير جهان بيني و ديدگاه افراد شده و همانند يك فعاليت اقتصادي به محض اينكه تعداد زيادي افراد در پخش شايعه شريك شدند آنگاه ارزش شايعه كاهش يافته و مجدداً به شايعات ديگر روي آورده مي شود.
5- مي توان نتيجه گيري كرد كه در سير پيدايش يك شايعه معمولاً يك ارباب وجود دارد كه شايعه در راستاي اهداف او طرح ريزي مي شود و يك قرباني و يك واسطه كه نقش پخش كننده شايعه را دارد.

چه منافعي در استفاده از ابزار شايعه متصور است؟
- استفاده از ابزار شايعه باعث مي شود اولاً نقش دست هاي پشت پرده و اربابان هميشه پنهان بماند، ثانياً با پرداختن جامعه به شايعات، ديگر كسي فرصت پرداختن به موضوعات اساسي و ريشه اي نداشته باشد.
- شايعه ابزاري است تقريباً بدون هزينه با منافع بي شمار براي دستيابي به اهداف؛
- در قربانگاه شايعه نيازي به اثبات جرم وجود ندارد و اين قاتل نامرئي بدون سير مراحل، مجازات مورد نظر خود را بر قرباني اعمال مي نمايد.
- شايعه بهترين وسيله براي رقابت هاي انتخاباتي و از ميدان به در بردن رقيب است.
- شايعه بهترين ابزار براي دلسرد نمودن مردم از مسئولان است.
- واكنش قربانيان شايعه نيز بهترين منافع را نصيب شايعه سازان مي نمايد، چرا كه قرباني چنانچه بخواهد شايعه را از بين ببرد يا بايد به تبليغات روي بياورد كه معمولاً پرهزينه و كم فايده است و يا اينكه به سكوت روي آورد و به اصطلاح به تحقير شايعه پردازان اقدام كند كه اين امر نيز فايده اي در بر ندارد. مجموعاً مي توان گفت در چرخه پيدايش و گسترش شايعه همه چيز به ضرر قرباني تمام مي شود.

روش هاي مورد استفاده در عادي سازي شايعه:
- استناد به دوست يا فاميل نزديك كه حادثه را شخصاً گزارش نموده و كاملاً موثق است!
- ايجاد جو بي اعتمادي به رسانه هاي دولتي؛
- سلب اعتماد مردم از رهبران و مديران جامعه؛
- توليد و پخش شايعه در گستره اي عظيم از جامعه؛
- سوءاستفاده از خلأهاي قانوني؛
در حقيقت ويروس شايعه با زمينه سازي و شناسايي نقاط مستعد براي رشد به درون جامعه رسوخ كرده و به سرعت تكثير مي يابد و هر چقدر درجه اهميت موضوع بالاتر باشد ميزان گسترش شايعه نيز بالاتر خواهد رفت.

موانع مقابله با شايعه:
1- وجود ضد فرهنگ ها و سنت هاي غلط در جامعه: به عنوان مثال برخي از افراد به محض شنيدن شايعه با استناد به ضرب المثل ها و سنت هاي بي اساس بلافاصله به تأييد و گسترش شايعه اقدام مي نمايند. مثلاً مي گويند: تا نباشد چيزكي مردم نگويند چيزها و...
2- تكيه افراطي جامعه به فرهنگ شفاهي و استناد بيش از حد به شنيده ها و عدم احساس نياز به پيگيري و استدلال منطقي مطالب. اين در حالي است كه با توجه به شرايط جوامع مدرن امروزي انسان عاقل بايد به تمامي شنيده ها با ديده شك و ترديد برخورد كند و در پي يافتن علت و دليل باشد.
3- در شايعه يك نوع خاصيت سرگرم كنندگي نيز وجود دارد كه افراد براي خالي نبودن عريضه در مجالس و محافل به آن روي مي آورند.
درپايان بايد گفت شايعه اين قابليت را دارد كه علاوه بر تحريك احساسات و عواطف به شكل دهي افكار عمومي پرداخته و فضاي موجود را به فضاي ايده آل خود تغيير دهد. از طرف ديگر شايعه باعث بروز پاسخگويي انفعالي از سوي قربانيان خود مي گردد كه اين امر نيز نمي تواند مانع كاميابي اربابان پشت پرده شايعه باشد.
در جامعه اي كه مردم و مسئولان آن بر اهداف و آرمان هاي اسلامي تأكيد دارند وجود شايعه مي تواند بر هم زننده نظم و امنيت رواني جامعه باشد و شايعه كه محصول افراط و تفريط در اطلاعات است همچون سمي مهلك بر پيكره جامعه تأثير مي گذارد. بي شك درمان اين نارسائي علاوه بر تغيير ديدگاه فرهنگي جامعه، مستلزم اطلاع رساني شفاف و بموقع جهت واكسينه نمودن مردم در برابر اين قاتل نامرئي و ابزار تهديد نرم مي باشد.

نويسنده: محمدعلي عباس زاده